Το ξυράφι του Occam και ο Παρθενώνας

Κ. ΤαβουλάρηW-Γεωπόνου & Στ. Κοκκίδη-Οικονομολόγου

Το ξυράφι του Occam

            Στα σκοτεινά χρόνια του Μεσαίωνα, στο όνομα του αγώνα κατά των αιρέσεων, καταπατούνταν τα πλέον στοιχειώδη δημοκρατικά δικαιώματα των λαών της Ευρώπης. (Συν τοις άλλοις, οι συνεχείς πόλεμοι, εμφύλιοι και μη, καθώς και οι λοιμώδεις νόσοι αποδεκάτισαν τον πληθυσμό).

Ο επαναστάτης W. Occam ύψωσε το ανάστημά του και αμφισβήτησε ευθέως και σθεναρώς την κοσμική πλευρά της Παπικής εξουσίας. Το έργο του είναι κατ` εξοχήν πολιτικό και δευτερευόντως θρησκειολογικό, φιλοσοφικό, επιστημολογικό κ.λπ.

            Θρησκειολογικά, ο Occam, όπως και τα υπόλοιπα μέλη της Σχολής, εντάσσονται στους πρώιμους πανθεϊστές⁹.

O Occam όμως έμελλε να γίνει διάσημος κατ’ αρχήν στην Οξφόρδη και στο Παρίσι και κατόπιν και διεθνώς, από την ομώνυμη επιστημολογική του αρχή.

Το ξυράφι του Occam ή λεπίδα ή και νυστέρι αυτού (Occam`s razor) ονομάσθηκε έτσι καθ’ ότι ακολουθεί τη λογική του Γόρδιου Δεσμού: ό,τι δεν λύνεται, κόβεται.

Η γενική επιστημολογική αρχή του ξυραφιού διατυπώνεται ως: “μεταξύ δύο ή περισσοτέρων ενδεχόμενων συστημάτων που ερμηνεύουν εξ ίσου καλά τη φυσική πραγματικότητα ορθό θεωρείται αυτό με τις λιγότερες παραδοχές”.

            Η αρχή αυτή εκφράζει την οικονομία της σκέψης ως προέκταση της οικονομίας της φύσης. Οι νόμοι της φύσης πρέπει να εξηγούνται όσο το δυνατόν πιο απλά, αλλά όχι περισσότερο απλά, είπε χαριτολογώντας επ` αυτού ο A. Einstein. Εξ ου και μυαλό-ξουράφι.

Το ξυράφι του Occam εφαρμόζεται επιτυχώς στη θεμελίωση όλων των επιστημών, δεικνύοντας έτσι ότι και η επιστημολογία είναι επιστήμη.

            Τον σύγχρονο δρόμο που χάραξε το ξυράφι του Occam (via moderna, όπως ονομάσθηκε) ακολούθησαν πολλοί υποστηρικτές και συνεχιστές του έργου του¹⁰.

Το παράδειγμα του Παρθενώνα

            Παρακάτω θα αναφερθούμε στο χαρακτηριστικό παράδειγμα του Παρθενώνα¹¹, προκειμένου να γίνει κατανοητός ο τρόπος λειτουργίας του ξυραφιού του Occam:

Το 479 π.Χ. ήταν το έτος που σήμανε ουσιαστικά το πέρας των Μηδικών πολέμων, μετά τις νίκες των Ελλήνων στις Πλαταιές και στη Μυκάλη. Η Σπάρτη αποχώρισε από τη συμμαχία. Αντίθετα, η Αθήνα που διέθετε αξιόμαχο στρατό και κυρίως ισχυρό στόλο θέλησε να γίνει η ηγέτιδα δύναμη στο Αιγαίο.

Έτσι, με δικιά της πρωτοβουλία και συμμετοχή και των νησιών του Αιγαίου, συγκροτήθηκε η Αθηναϊκή Συμμαχία που εξεδίωξε τους Πέρσες από τη Θράκη και την Ιωνία. Πολλά μέρη της συμμαχίας, αντί να εκστρατεύσουν, συνεισέφεραν χρήματα. Η Αθήνα εξασφάλισε πρωτοφανή δύναμη και πλούτο.

Την ίδια εποχή, αναδεικνύεται ηγέτης της δημοκρατικής παράταξης στην Αθήνα ο αριστοκράτης Περικλής. Σκοπός του ήταν να επιβάλλει την Αθήνα ως στρατιωτική και πολιτική δύναμη, αλλά και να αναδείξει το πολιτιστικό και πνευματικό μεγαλείο της. Αποφάσισε την ανέγερση μνημείων που θα δόξαζαν την πόλη. Ο Πλούταρχος αποκαλύπτει
ότι τα έργα της Ακρόπολης, ένα γιγαντιαίο για την εποχή του πρόγραμμα δημοσίων έργων, έγινε, μεταξύ άλλων, προς ανακατανομή του συγκεντρωθέντος αποθεματικού πλούτου των Αθηναίων. Στα έργα συμμετείχαν κυρίως άνεργοι ελεύθεροι πολίτες και δευτερευόντως δούλοι.

Ο Περικλής, οι αρχιτέκτονες Ικτίνος και Καλλικράτης και ο γλύπτης Φειδίας που είχε και τη γενική εποπτεία στόχευαν μεγαλεπήβολα. Τα έργα στην Ακρόπολη ξεκίνησαν το 447 π.Χ. με την ανέγερση του μεγαλύτερου ναού στον Ελλαδικό κόσμο. Ο Παρθενώνας. Ναός δωρικού ρυθμού, αφιερωμένος στη θεά Αθηνά, προστάτιδας της Αθήνας, κατασκευασμένος εξ ολοκλήρου από Πεντελικό μάρμαρο.

Με γρήγορους ρυθμούς εργασίας, το 438 π.Χ., ο ναός ήταν έτοιμος. Χρειάσθηκαν όμως άλλα έξι χρόνια, για την διακόσμηση των αετωμάτων. Συγχρόνως, χτίσθηκαν δημόσια κτίρια στην Αγορά, ο Ναός του Ηφαίστου στο Θησείο, ο Ναός του Ποσειδώνα στο Σούνιο, τα Προπύλαια, ο Ναός της Νίκης, το Ερεχθείο κ.λπ.

Οι πολιτικοί αντίπαλοι του Περικλή τον κατηγόρησαν για κατασπατάληση του δημοσίου χρήματος σε έργα βιτρίνας. Ο Φειδίας υπήρξε το εξιλαστήριο θύμα. Καταδικάσθηκε σε φυλάκιση ή κατ’ άλλους αναγκάσθηκε να εγκαταλείψει την πόλη.

Τα έργα ολοκληρώθηκαν το 406 π.Χ., μετά το θάνατο του Περικλή.

Ένα χρόνο αργότερα, το 405 π.Χ., μετά την ήττα των Αθηναίων από τους Σπαρτιάτες στους Αιγός Ποταμούς, η ακμή των Αθηνών έλαβε τέλος.

Μόλις μετά τον 18^ο αιώνα, αναγνωρίσθηκε η σπουδαιότητα του μνημείου του Παρθενώνα, σε σχέση με τη σύνθετη πολιτική και φιλοσοφική σκέψη της κοινωνίας που το δημιούργησε.   

Ακόμη και σήμερα, προκαλεί ιδιαίτερη αίσθηση (αλλά συγχρόνως αφήνει και πολλά ερωτηματικά) κατ’ αρχήν η δυνατότητα κοπής και μεταφοράς των ογκόλιθων των  μαρμάρων, η λάξευσή τους και η μεταλλουργία των χρησιμοποιηθέντων εργαλείων, η επιδεξιότητα των τεχνιτών λάξευσης, των πελεκάνων, αλλά και η τοποθέτηση των σπονδύλων και των κιονόκρανων επ’ ακριβώς στη θέση τους.

Ο αρχιτέκτων-αρχαιολόγος Μανόλης Κορρές αφιέρωσε άνω των 30 ετών στη μελέτη και αναστύλωση του μνημείου. Είναι εμφανής η κλήση των κιόνων προς τα μέσα σε όλο το οικοδόμημα, μας λέει. Είναι το τέλειο έργο. Βάσει της αρχιτεκτονικής και της στατικότητας του μνημείου του Παρθενώνα, οι νοητές αυτές γραμμές καμπύλου χώρου των κιόνων συναντώνται σε ύψος 1.700 μέτρων, σχηματίζοντας στερεομετρικά ένα πυραμιδοειδές πρίσμα. Ένα νοητό ιπτάμενο διαμάντι.

Η χρησιμοποιηθείσα τεχνογνωσία είναι σαφώς ανώτερη ακόμη και σε σχέση με το σημερινό λογισμικό των computers. Ομοίως, και για τα χρησιμοποιηθέντα εργαλεία, σε σχέση με τα σημερινά. Δυστυχώς όμως, μετά την παρακμή του αρχαίου κόσμου, η τεχνογνωσία αυτή χάθηκε σταδιακά ανά τους αιώνες.   

            Σύμφωνα με κάποιες ανιστόρητες απόψεις (διάβαζε σχετικά E. von Däniken¹²), ο Παρθενώνας οικοδομήθηκε από πράσινα εξωγήινα ανθρωπάκια.

            Η άποψη αυτή δεν είναι επαληθεύσιμος, αλλά δεν είναι και διαψεύσιμος. Πλην όμως, δεχόμενοι την άποψη αυτή, θα πρέπει κατ’ αρχήν να δεχθούμε ότι υπάρχουν πράσινα εξωγήινα ανθρωπάκια, ότι έχουν αναπτύξει τεχνολογία τέτοια ώστε να ταξιδεύουν διαπλανητικά ή και (γιατί όχι;) διαγαλαξιακά και τέλος, ότι έχουν τη διάθεση να οικοδομούν Παρθενώνες.

Οι παραδοχές που κάνουμε είναι περισσότερες από αυτές της αρχικής θέσης των ιστορικών δεδομένων. Οπότε, βάσει του ξυραφιού του Occam, η άποψη αυτή είναι απορριπτέα, παρ’ ότι μη διαψεύσιμος.

                                                            Αθήνα, Μάρτιος 2011.