Η άγνωστη Ήπειρος: Τα προσφυγοχώρια του τότε και του σήμερα και δύο ιστορίες

 Η Μικρασιατική Καταστροφή είχε την πορεία του αίματος:         

Το αίμα χύθηκε ως την θάλασσα και μετά έφτασε σ' όποιαν ακτή βρήκε

Ολγα Στέφου   25 Σεπτεμβρίου 2019

Η Μικρασιατική Καταστροφή είχε την πορεία του αίματος: Το αίμα χύ-θηκε ως την θάλασσα και μετά έφτασε σ’ όποιαν ακτή βρήκε. Ή περίπου έτσι. Γιατί ναι μεν τους πρόσφυγες από τις παράκτιες περιοχές της Τουρ-κίας τους έστειλαν στα μεγάλα αστικά κέντρα, αλλά τους άλλους, τους «χωριάτες» της Καππαδοκίας και του Πόντου, που συχνά ήταν τουρκό-φωνοι, τους «εξόρισαν» στην ελληνική ύπαιθρο, αφήνοντας το ζήτημα της ενσωμάτωσης στην ευγενή καλοσύνη των ντόπιων κατοίκων και στο χρόνο.

Κι αν η ιστορία επαναλαμβάνεται, επαναλαμβάνεται περισσότερο ως τρα-γωδία παρά σαν φάρσα. Πάντως, η επανάληψη δεν μπορεί παρά να μας γίνει έστω αισθητή, αν όχι απόηχος βιώματος. 

Έτσι συνέβη και στα Γιάννενα. Τα Γιάννενα, τα οποία είχαν προσφάτως απελευθερωθεί, μόλις το 1913, τα πολυπολιτισμικά Γιάννενα της ακμά-ζουσας αστικής τάξης και της κραταιάς εβραϊκής κοινότητας που «χάρι-ζε» στο πρεστίζ της πόλης, φυσικά δεν επρόκειτο να υποδεχθούν τους φτω-χούς, τουρκόφωνους πρόσφυγες από τα βάθη της Ανατολής.

Γι’ αυτό τον λόγο παραχωρήθηκαν εκτάσεις εκτός της πόλης -και, μάλι-στα, εκείνη την εποχή μιλάμε για πολύ μακρινές αποστάσεις. Έτσι χτί-στηκαν τα πρώτα προσφυγοχώρια των Ιωαννίνων: Η Ανατολή, η Μπάφρα και η Νεοκαισάρεια.

Τα προσφυγοχώρια

Οι πρόσφυγες έφτασαν στα Γιάννενα γύρω στο 1924.
Πρώτα στο χωριό «Ανατολή» με πρόσφυγες που κατάγονταν από διάφορες περιοχές του Πό-ντου και της Μ. Ασίας. Με βάση τις διαθέσιμες πηγές φαίνεται ότι στην περιοχή για πρώτη φορά κατέφθασαν Πόντιοι πρόσφυγες στην πλειοψηφία τους, κυρίως από το χωριό Γενί Ερ κι ακολούθησαν κι άλλοι από χωριά της Σαμψούντας, την Κερασούντα, την Τοκάτη κι άλλες περιοχές του Πό-ντου. Το 1925 ήρθαν στην περιοχή και Πόντιοι από το Κουμπάν της Ρωσί-ας, ειδικότερα από το Χόμσκι, χωριό κοντά στο Κρασιουτάρ και το Σοχού-μι της Γεωργίας, οι λεγόμενοι «Ρουσάντοι». Συνολικά 141 οικογένειες εγ-καταστάθηκαν στην περιοχή που ύστερα αποτέλεσε την Κοινότητα Ανα-τολής.

Στην ίδια ευθεία με την Ανατολή ξεκίνησε να διαμορφώνεται η Μπάφρα, αποτελούμενη από Πόντιους της Πάφρας του Πόντου και των τουρκόφω-νων χωριών της Καππαδοκίας. Τα τουρκόφωνα χωριά ήταν πιο δύσκολο να ενσωματωθούν στη νέα τους πραγματικότητα, είχε περάσει μόλις μία δεκαετία από την απελευθέρωση των Ιωαννίνων και, παρά το γεγονός ότι η πόλη ζούσε στους δικούς της αστικούς ρυθμούς, για το κοινωνικό σύ-νολο ήταν αρκετά πιο δύσκολο να δεχτεί τους φτωχούς, ξεριζωμένους τουρκόφωνους.

Το φθινόπωρο του 1927 μερικές οικογένειες φτάνουν στην Αμπελιά των Ιωαννίνων, με στόχο να ιδρύσουν προσφυγικό οικισμό. Η Ε.Α.Π αποφά-σισε να μεταφέρει τις οικογένειες στον νεοϊδρυθέντα προσφυγικό οικισμό Μπάφρα.

Στην Μπάφρα ήταν ήδη εγκατεστημένοι από το 1926 πρόσφυγες από την Μπάφρα ή Πάφρα του δυτικού Πόντου και από την Σαμψούντα. Οι Πόν-τιοι της Πάφρας εκτός από ποντιακά μιλούσαν και τουρκικά. Η συνύπαρ-ξη των Ποντίων με τους τουρκόφωνους πληθυσμούς της Καππαδοκίας, συνετέλεσε ώστε όλοι οι πρόσφυγες να επικοινωνούν μεταξύ τους στην τουρκική γλώσσα.

Και στο τέρμα της ευθείας, η Νεοκαισάρεια, που το όνομά της είναι μάλ-λον το πιο σαφές προσφυγικό σε όλους μας. Οι κάτοικοι της Νεοκαισά-ρειας κατάγονται από τα χωριά Ζίλε, Καρατζορέν, Χαστακόι και Αϊ Κω-στέν της Καισάρειας της Καππαδοκίας. Οι κάτοικοι ήταν τουρκόφωνοι. Οι κάτοικοι του Ζίλε άρχισαν να φεύγουν από τις εστίες τους, το Μάρτιο του 1924. Πολλοί από αυτούς σκορπίστηκαν σε διάφορα σημεία της Ελλάδας, μια ομάδα έφτασε στην Κέρκυρα όπου ενώθηκαν με άλλους πρόσφυγες από το Καρατζορέν και το Χασακόι και έμειναν μέχρι το 1925 στο νησί. Από την Κέρκυρα κάποιοι έφτασαν στα Γιάννινα και ίδρυσαν το προσφυγικό οικισμό της Νεοκαισάρειας.

Αντίσκηνα και εργασίες

Μέχρι την οικοδόμηση των πρώτων σπιτιών, που πλέον δεν εντοπίζονται -παρά μόνο, ίσως, ελάχιστες, τυχαίες εξαιρέσεις- οι πρόσφυγες έμειναν σε αντίσκηνα για περίπου 2 χρόνια. Ο ηπειρώτικος χειμώνας δεν είναι ήπιος, κάθε άλλο παρά ήπιος είναι κι αν τα αντίσκηνα ήταν απάνθρωπα για το κλίμα της Αθήνας, οι συνεχείς βροχές και το πυκνό χιόνι των Ιωαννίνων έκανε την ζωή αφόρητη. Ή, έστω, έτσι θα μπορούσαμε να την χαρακτη-ρίσουμε σήμερα.

Μόλις το 1928 ξεκίνησε η οικοδόμηση παραπηγμάτων και τα πρώτα σχο-λεία ήταν… τμήματα των παραπηγμάτων κι έπειτα των πιο «κανoνικών» σπιτιών, ενώ κανονικά δημοτικά σχολεία ξεκίνησα να οικοδομούνται με πρωτοβουλία των κοινοτήτων 30 χρόνια αργότερα, στα μέσα της δεκαε-τίας του ‘50!

Οι πρόσφυγες, φυσικά, οι τουρκόφωνοι πρόσφυγες, οι πάμφτωχοι πρό-σφυγες των χωριών του ξεριζωμού, δούλεψαν σαν τσοπάνηδες η εργάτες στα χωράφια της περιοχής (καπνοχώραφα και άλλες καλλιέργειες). Φυσι-κά, δεν είχαν καμιά σχέση -πλην την τρομερή σύνδεση που δίνει στους ανθρώπους ο ξεριζωμός- με τους πλούσιους εμπόρους της Νέας Σμύρνης ή άλλων αστικών περιοχών. Όπως και στην Αθήνα, έτσι και στην περιφέ-ρεια, οι φτωχότεροι ήταν οι τελευταίοι της ενσωμάτωσης. Πολλώ δε μάλ-λον, όσοι μιλούσαν τούρκικα.

Μέχρι πρόσφατα, ακόμα και μέχρι την δεκαετία του ’90, οι γιαγιάδες στα προσφυγοχώρια, που πια ανακατεύτηκαν με τον εξαρχής ντόπιο πληθυσμό και πλέον αποτελούν προαστιακές περιοχές των Ιωαννίνων, μιλούσαν στα σπίτια τούρκικα.

https://www.youtube.com/watch?v=_yvHxU0Gv68         Κόνιαλι - Παραδοσιακό Καππαδοκίας (Μπάφρα Ιωαννίνων)

Το νέο προσφυγικό κύμα στα Γιάννενα

Όπως σοφά θα μπορούσε να παρατηρήσει κανείς, η ιστορία έχει την τάση να μας χλευάζει με επαναλήψεις γεμάτες μνήμη. Έτσι, όταν έφτασαν για δεύτερη φορά οι πρόσφυγες στο νομό των Ιωαννίνων, τα προβλήματα που αντιμετώπισαν είχαν -παραδόξως- πολλά περισσότερα κοινά με τους Μικρασιάτες του 1922 από ό,τι σε άλλες περιοχές. Ξεκινώντας από το ζήτημα της γλώσσας και υπενθυμίζοντας πως οι πρώτοι πρόσφυγες στην περιοχή δε μιλούσαν ελληνικά.

Το δεύτερο και βασικότερο πρόβλημα ήταν κοινό με εκείνο του 1925. Ο ηπειρώτικος χειμώνας. Οι 1167 άνθρωποι που μεταφέρθηκαν σε αντί-σκηνα στον Κατσικά Ιωαννίνων, ένα χωριό έξω από την πόλη, είχαν να αντιμετωπίσουν κοινά προβλήματα με τότε: Την βροχή, το κρύο και τη λασπουριά, τις συνθήκες διαβίωσης που ήταν άθλιες.

Βέβαια, σε σχέση με τους παρατημένους στη μοίρα τους πρώτους πρόσφυ-γες, τώρα τα πράγματα ήταν διαφορετικά, τα αντανακλαστικά της πόλης ήταν διαφορετικά. ίσως επειδή διδάχθηκε ενδιάμεσα σκληρά μαθήματα, όπως τα Ολοκαυτώματα του ’40, με μεγαλύτερο τον εβραϊκό ξεριζωμό που άδειασε το αστικό κέντρο από το πιο ζωογόνο του κύτταρο.

Σήμερα, λοιπόν, στα τωρινά χρόνια, οι ίδιοι οι κάτοικοι έσπευσαν να βοη-θήσουν όσο γινόταν στην ενσωμάτωση των ανθρώπων. Αρχικά στην διαβίωσή τους, μεταφέροντας κουβέρτες και ρούχα και δευτερευόντως στην ίδια την ενσωμάτωση. Με πρωτοβουλία του Πανεπιστημίου ξεκίνη-σαν μαθήματα ελληνικών, όλα τα παιδιά εμβολιάστηκαν και οι πρόσφυγες είχαν κανονική πρόσβαση στα νοσοκομεία της πόλης, ενώ ξεκίνησαν και οι οικοδομήσεις των πρώτων οικίσκων – καταλυμάτων.

Βεβαίως, οι ίδιοι οι πρόσφυγες κινήθηκαν έτσι ώστε να διεκδικήσουν κα-λύτερες συνθήκες, όσο καλύτερες συνθήκες μπορεί να έχει ένας -επί της ουσίας- καταυλισμός. Σίγουρα πιο «ανθρώπινος» από άλλους, αλλά πάντοτε καταυλισμός. Οι πρόσφυγες ισχυρίστηκαν πως δεν είχαν θέρμαν-ση και επαρκή ηλεκτροφωτισμό, με κάποιους να ζητούν αρχικά την επι-στροφή τους στην Αθήνα.

Με τον καιρό, πολλοί πρόσφυγες, κυρίως οικογένειες με μικρά παιδιά «πή-ραν» διαμερίσματα εντός της πόλης, ενώ η πόλη των «ντόπιων» παρα-χώρησε το Πνευματικό Κέντρο και άλλους χώρους, ώστε να λειτουργή-σουν σα χώροι αλληλεπίδρασης και ενσωμάτωσης των προσφύγων με την τοπική κοινωνία, με εκθέσεις παιδικής ζωγραφικής των προσφυγόπουλων, ημερίδες κοινής μαγειρικής και άλλες πρωτοβουλίες.

Και δύο ιστορίες παρόντος και παρελθόντος

Αν ένα πράγμα σώζει την ανθρωπιά μιας κοινωνίας είναι η μνήμη κι η κοι-νωνία των Γιαννίνων, περιφρουρημένη από τα βουνά της Πίνδου, διατήρη-σε τη μνήμη της όσο πιο ακέραια γινόταν.

Έτσι, μας χαρίζει δύο ιστορίες.

Το 2012, πριν τις εκλογές, χειμώνας με πολύ χιόνι, η Χρυσή Αυγή επιχεί-ρησε να εμφανιστεί στην πόλη. Απέτυχε παταγωδώς, αλλά πριν την πατα-γώδη της αποτυχία, είχε προηγηθεί μία αστεία ιστορία. Μία νύχτα με χιόνι, λοιπόν, αποφάσισαν να επισκεφτούν τη Νεοκαισάρεια Ιωαννίνων, το ένα από τα τρία προσφυγοχώρια. Χρυσαυγίτες με 20 αυτοκίνητα παρκαρι-σμένα στο χιόνι, μπήκαν στο καφενείο του χωριού, το γεμάτο απογόνους των πρώτων προσφύγων, παιδιά κι εγγόνια κι άρχισαν τη ρητορική του μίσους.

Οι θαμώνες δε μίλησαν, ούτε αντέδρασαν κι όταν πλέον οι ναζί τελείω-σαν με το τσίπουρο και την αγόρευση, επέστρεψαν στα 20 παρκαρισμένα στο χιόνι αυτοκίνητα. Στα 20 παρκαρισμένα στο χιόνι αυτοκίνητα με τα σκασμένα λάστιχα….

Ξαναγυρνώντας στο καφενεία, οι απόγονοι, εγγονοί και παιδιά των πρώ-των προσφύγων, τους είπαν ότι αυτή ήταν η πρώτηv φορά που πάτησαν στον τόπο τους και θα μπορέσουν -με λίγη οδική βοήθεια- να φύγουν. Αλλά δεύτερη φορά δεν θα υπάρξει.

Και δεν υπήρξε.

Το 2017 είναι μια άλλη ιστορία, μια ιστορία που στερήθηκαν οι πρόσφυγες του 1922. Ήταν Φλεβάρης και απόκριες, οι πρώτοι πρόσφυγες βρέθηκαν σε δημοτικό κτίριο της Κόνιτσας και το βρήκαν γεμάτο κουβέρτες, τρόφι-μα και βελέντζες (φλοκάτες, δηλαδή).. Αλλά το χωριό, εκτός από ευαισθη-σία, είχε και γλέντι, το γνωστό αποκριάτικο γλέντι της τζαμάλας.

Χοντρικά η τζαμάλα είναι μία φωτιά στο κέντρο του χωριού ή της γειτο-νιάς, γύρω από την οποία οι κάτοικοι κυρίως πίνουν τσίπουρο και χορεύ-ουν παραδοσιακά τραγούδια. Με έμφαση στο τσίπουρο…

Εκείνη την χρονιά, όμως, η Κόνιτσα, γνωστή για τους καταπληκτικούς οργανοπαίκτες της, αποφάσισε να κάνει μία περιφορά των μουσικών ως το πέτρινο κτίριο με τους πρώτους πρόσφυγες. Και σπάζοντας τον πόνο του 1922 και την κατάρα που αφήνει πίσω του ο ξεριζωμός, ξεκίνησαν το γλέντι καλώντας τις προσφυγοπούλες να μπούνε στον χορό, κλείνοντας, ίσως, τα χρέη τους με το κακό παρελθόν.

Σε μια ευθεία γραμμή ανάμεσα σε σχεδόν εκατό χρόνια ξεριζωμού, η Ή-πειρος είχε πάρει το δικό της μάθημα και το έκανε μάθημα για όλους. Αν μη τι άλλο, η Ήπειρος της μετανάστευσης και της φτώχειας μπόρεσε και μπορεί ακόμα να αναγνωρίσει πως ο πρόσφυγας είναι ένας φίλος που έχει ανάγκη. Ανάγκη να μην επιστρέψει στην λασπουριά του χειμώνα, για αρχή. Και να μπορεί, αν κάτι έχει σημασία, να μην υποφέρει.