Η χειρότερη κρίση του καπιταλισμού μετά τη Μεγάλη Υφεση του 1930 ξύπνησε εφιαλτικές μνήμες και στις δυο πλευρές του Ατλαντικού. Το φάντασμα του Φραγκλίνου Ντελάνο Ρούζβελτ κυνηγάει τις Ηνωμένες Πολιτείες του Μπαράκ Ομπάμα. Ιστορικές διαφωνίες ως προς την επιτυχία του Νιου Ντιλ απασχολούν και πάλι την Αμερική στο πλαίσιο των συζητήσεων για τη φορολογική και νομισματική πολιτική και ιδιαίτερα την πολιτική της Ομοσπονδιακής Τράπεζας των ΗΠΑ στο θέμα της ποσοτικής χαλάρωσης.
Στην Ευρώπη, όπου η εθνική οικονομική χρεοκοπία οδήγησε κάποτε στην κατάρρευση της ίδιας της δημοκρατίας, ο κόσμος διερωτάται εάν θα μπορούσε να συμβεί και πάλι κάτι τέτοιο. Κάποιοι βλέπουν να επαναλαμβάνεται η περίοδος της Βαϊμάρης υπενθυμίζοντας ότι το σφίξιμο της ζώνης και η αύξηση της ανεργίας που χαρακτήρισαν τη Γερμανία του Χάινριχ Μπρούνινγκ οδήγησαν τους Ναζί στην εξουσία.
Εκ πρώτης όψεως, οι λόγοι για να απορρίψουμε ένα τέτοιο σενάριο φαίνεται να είναι πάρα πολλοί. Εάν η Ευρωπαϊκή Ενωση έχει επιτύχει ένα πράγμα, αυτό είναι ότι ένας πόλεμος ανάμεσα στη Γερμανία και τη Γαλλία μοιάζει αδιανόητος. Επομένως, ολόκληρο το γεωπολιτικό πλαίσιο είναι πολύ λιγότερο απειλητικό απ' ό,τι στη δεκαετία του 1930.
Επιπλέον, τα ιδεολογικά άκρα που διέγειραν και πόλωσαν την ευρωπαϊκή ήπειρο τότε δεν είναι πολύ δημοφιλή σήμερα. Απαξιωμένος από την κατάρρευση της ΕΣΣΔ και του σοβιετικού μπλοκ στην Ανατολική Ευρώπη, ο κομμουνισμός είναι στην πραγματικότητα ετοιμοθάνατος και οι πυρήνες των υποστηρικτών του - εκεί όπου τα κομμουνιστικά κόμματα καταφέρνουν να διατηρούνται - γερνάνε και δεν μπορούν να αναπαραχθούν.
Οσο για τον φασισμό, οι πολιτικοί του κληρονόμοι σε χώρες όπως η Ιταλία και η Γαλλία υποχρεώνονται να αναμετρώνται με το στίγμα του παρελθόντος. Οι ζωντανές μνήμες του ολοκληρωτικού πολέμου και της γενοκτονίας, που επανέρχονται συχνά, εμποδίζουν οποιαδήποτε αναγέννηση των ολοκληρωτικών κομμάτων της Δεξιάς.
Αυτό εξηγεί γιατί είναι απίθανο να δούμε να επιστρέφουν στρατιωτικά καθεστώτα στη Νότια Ευρώπη ή οπουδήποτε αλλού. Ο πόνος που προκάλεσαν είναι ακόμη πολύ έντονος στη συλλογική μνήμη.
Το τελευταίο πράγμα που θέλουν να κάνουν οι στρατοί της Πορτογαλίας ή της Ελλάδας είναι να λάβουν την ευθύνη της διακυβέρνησης.
Το τελευταίο πράγμα που θέλουν να κάνουν οι στρατοί της Πορτογαλίας ή της Ελλάδας είναι να λάβουν την ευθύνη της διακυβέρνησης.
Επειτα υπάρχει η πιο βασική - και συνεπώς ευδιάκριτη - διαφορά. Τη δεκαετία του 1930 οι πολιτικοί είλκυαν τις μάζες επειδή ο κόσμος πίστευε στο μέλλον. Εκατομμύρια συμμετείχαν στις πορείες για τους μεγάλους σκοπούς της εποχής και εκατοντάδες χιλιάδες εντάσσονταν στα πολιτικά κόμματα - συχνά για όλη τους τη ζωή. Σήμερα οι πορείες και οι διαδηλώσεις είναι μια μακρινή ανάμνηση εκείνης της εποχής ενώ τα κόμματα αιμορραγούν από μέλη.
Δεν θα ήταν φρόνιμο να συμπεράνουμε, όμως, ότι η μεσοπολεμική κρίση δεν μας δίδαξε τίποτε. Αντιθέτως. Στη δεκαετία του 1930, οι ΗΠΑ και η Βρετανία ήταν μεταξύ των λίγων κρατών στον κόσμο όπου επέζησε η πολυκομματική δημοκρατία. Σχεδόν οπουδήποτε αλλού σημειώθηκε σαφής στροφή προς τη Δεξιά. Στη Γερμανία και την Ιταλία, φασιστικά κόμματα κατέκτησαν την εξουσία, ενώ αλλού δικτάτορες στηρίχθηκαν από στρατούς ή βασιλείς.
Μελετώντας αυτά τα γεγονότα πολύ αργότερα, οι ιστορικοί δημιούργησαν επεξεργασμένες τυπολογίες προκειμένου να διαχωρίσουν τα φασιστικά από τα καθαρά αυταρχικά καθεστώτα. Αυτές οι διαφορές δεν είναι ασήμαντες. Πιο σημαντικό όμως ήταν αυτό που συνέδεε τα φασιστικά και τα αυταρχικά καθεστώτα: και τα δύο είδη επωφελήθηκαν από τη σαρωτική κατάρρευση της νομιμότητας της δημοκρατικής πολιτικής. Αποδείχθηκε, επομένως, ότι η δημοκρατία δεν είναι κάποιο είδος φυσικής συνθήκης, ούτε κάποιο τελικό σημείο της Ιστορίας, του οποίου η σταθερότητα και η διάρκεια θεωρούνται δεδομένες.
Εκείνοι που αμφισβητούν ότι μπορεί να επιστρέψει το παρελθόν θα πρέπει να ρίξουν μια ματιά στην ευρωπαϊκή χώρα που χτυπήθηκε σκληρότερα από την κρίση. Κι αυτή είναι η Ελλάδα. Μετά τη χούντα των συνταγματαρχών που έπεσε το 1974, αναδύθηκε ένα δημοκρατικό σύστημα. Δύο κόμματα άρχισαν να εναλλάσσονται στην εξουσία και η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση λειτούργησε ως παράγοντας σταθερότητας της εσωτερικής πολιτικής.
Δεν συμβαίνει το ίδιο τώρα. Αντίθετα, οι πιστωτές της Ελλάδας - και οι πολιτικοί της - χειρίστηκαν την κρίση κατά τέτοιο τρόπο ώστε τέθηκε σε αμφιβολία ολόκληρο το συνταγματικό επίτευγμα των τελευταίων τεσσάρων δεκαετιών. Πράγματι, η πολιτική αναταραχή που προκάλεσε η κρίση θρυμμάτισε το παλιό δικομματικό σύστημα.
Μεταξύ του 2010 και 2012, το κεντροαριστερό ΠΑΣΟΚ ήταν στην κυβέρνηση κάνοντας ό,τι μπορούσε για να διατηρήσει την Ελλάδα στην ευρωζώνη και να αποτρέψει την τυπική χρεοκοπία. Το αποτέλεσμα ήταν ότι η εκλογική του δύναμη μειώθηκε από το 44% στο 12%. Τώρα είναι ένα μαραμένο και ταπεινωμένο απομεινάρι κόμματος. Ολόκληρη η Κεντροαριστερά βρίσκεται σε μια κατάσταση ρευστότητας και κατά πάσα πιθανότητα νέα κόμματα θα γεννηθούν και θα πεθάνουν.
Η κεντροδεξιά Νέα Δημοκρατία έχασε επίσης έδαφος, αν και όχι τόσο πολύ. Αλλά μια νέα δύναμη αναδύθηκε στο πλευρό της: η Χρυσή Αυγή, ένα καθαρά νεοναζιστικό κόμμα που ασκεί βία στους δρόμους και στη δημόσια ζωή βλέποντας ως αποτέλεσμα να διευρύνεται η λαϊκή της υποστήριξη.
Ο καταλύτης της ξαφνικής ανόδου της Χρυσής Αυγής δεν είναι ο μεγάλος πληθυσμός των παράνομων μεταναστών στην Ελλάδα - η παρουσία τους προϋπάρχει της στροφής προς την άκρα Δεξιά - αλλά η μαζική αύξηση της φτώχειας και της ανεργίας τα τελευταία τρία χρόνια και, πάνω απ' όλα, η αυξανόμενη λαϊκή οργή με την πολιτική τάξη στο σύνολό της. Εν συντομία, η κρίση παρήγαγε μια βαθύτατη απονομιμοποίηση των δημοκρατών πολιτικών της Ελλάδας και των υποτιθέμενων επιτευγμάτων τους.
Αυτή δεν είναι η Βαϊμάρη. Καταδεικνύει, όμως, πόσο γρήγορα υπονομεύθηκε η δημοκρατία στις αρχές του 21ου αιώνα στην Ευρώπη εξαιτίας της συνεχούς εφαρμογής της λιτότητας, αλλά και εξαιτίας της αποτυχίας της πολιτικής ηγεσίας στο εσωτερικό και το εξωτερικό. Το τι θα μπορούσε να αντικαταστήσει τη δημοκρατία είναι ένα ζήτημα. Αλλά δεν θα έπρεπε να αδιαφορήσουμε μόνο επειδή δεν μπορούμε να φανταστούμε τις εναλλακτικές λύσεις.
ΝΕΑ 07 Ιανουαρίου 2013
Ο Μαρκ Μαζάουερ είναι καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου