Βαγγελιώ Διαμαντοπούλου: Η τέχνη ως πολιτική πράξη εμπεριέχει τον ξένο πολίτη

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

     Μια και η Βαγγελιώ είναι: 

• Μια αγαπητή φίλη, η Βαγγελίτσα  από τα αλλοτινά μας χρόνια 
• Γυναίκα του οίκαδε φιλαράκου και συγχωριανού μου Ασημάκη 
• Μισοπατριώτισσα, κόρη του  Γιαννιτσοχώριτη  Κώστα Διαμαντόπουλου, μετοίκου στην Αθήνα μεταπολεμικά μετά τη λευκή βία των αποβρασμάτων κατσαπλίάδων της κατοχής
• Επίκουρος Καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Αθηνών [ Τμήμα ΜΜΕ]

    Θεώρησα πρέπον να της αφιερώσω δυο λόγια, ¨Όμως τι να γράψω; 
      Να την εκθειάσω για την επιστημονική της αξία; Ολωσδιόλου  δεν χρειάζεται. Η ραγδαία της εξέλιξη μαζί με την ακατάπαυστη συγγραφή πονημάτων της Τέχνης, που με τόση ζέση, πίστη και τιμή υπηρετεί καταμαρτυρούν την αλήθεια! 
    Να  την εξάρω για την γεμάτη προσωπικότητά της με ανθρώπινους συναισθηματισμούς και ακτιβιστικές, προοδευτικές αξίες; Πάλι δεν χρειάζεται!
         
                      Βαγγελιτσα χίλια ΜΠΡΑΒΟ  και όλοι να σε χαιρόμαστε!!!

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Χαρείτε την συνέντευξή στην Κρημνιώτη Πόλυ/ ΑΥΓΗ

       Ο Θεόφιλος αμφισβητήθηκε ως ζωγράφος και την περίοδο της δικτατορίας ασβέστωναν τοιχογραφίες του στο Πήλιο. Έργα της δεύτερης και τρίτης καλλιτεχνικής περιόδου του Γιαννούλη Χαλεπά αμφισβητήθηκαν από ιστορικούς της τέχνης. Όπως καταλαβαίνετε, είναι δύσκολη η υποδοχή και η πρόσληψη της τέχνης. Τόσο δύσκολη, όσο κάθε τι και καθένας που διαφέρει από τον άλλο ή το άλλο, το κοινώς αποδεκτό

      "Η τέχνη αφ' εαυτής της είναι πολιτική πράξη και ως τέτοια εμπεριέχει και το ζήτημα της ξενότητας, εμπεριέχει τον πολίτη του κόσμου, άρα ενώνει τον εαυτό με τον άλλο, γίνεται πρόσημο υποδοχής και όχι απόρριψης" λέει η Ευαγγελία Διαμαντοπούλου και στοιχειοθετεί πλήρως τα λεγόμενά της στο νέο της βιβλίο "Εκτός οικογένειας". Ξεδιπλώνοντας την περιπέτεια της ξενότητας η γνωστή ιστορικός της τέχνης και επίκουρη καθηγήτρια στο ΕΚΠΑ μελετάει πολυπρισματικά την παρουσία του ξένου στην τέχνη και στοιχειοθετεί το πορτραίτο του με τα υλικά που απλόχερα έχει προσφέρει ο ανθρώπινος πολιτισμός από τις πρώτες κιόλας κοινωνίες του αλλά και η ενσυνείδητη θέση ότι "η τέχνη είναι ο καθρέφτης μέσα στον οποίο ο εαυτός συναντά τον άλλο".

* Γιατί θελήσατε τώρα να μιλήσετε για τον "ξένο" στην τέχνη;

       Το προσφυγικό και το μεταναστευτικό είναι ένα θέμα πολύ επίκαιρο, όπως επίσης και το ζήτημα του ανθρώπου που νιώθει ξένος σε μια πολυπολιτισμική κοινωνία. Εξάλλου το θέμα αυτό με έχει απασχολήσει πολλά χρόνια πριν και αποτέλεσε αντικείμενο διδασκαλίας στο Τμήμα Επικοινωνίας και Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης του ΕΚΠΑ για αρκετά χρόνια πριν. Η τέχνη είναι στοιχείο της πραγματικότητας, δεν την αντιγράφει. 

* Σε μια περίοδο που ο "ξένος" βρίσκεται στο προσκήνιο της επικαιρότητας, με ποιους όρους τον αναζητάμε στην τέχνη; Εσείς πώς επιχειρείτε να τον συναντήσετε μέσα από το βιβλίο σας;

Το ζήτημα του ξένου υπάρχει ως θέμα της καλλιτεχνικής δημιουργίας ήδη από τις πρώτες ανθρώπινες κοινωνίες. Από την άλλη πλευρά, η καλλιτεχνική έκφραση διαφέρει από καλλιτέχνη σε καλλιτέχνη, από τόπο σε τόπο και από εποχή σε εποχή. Πολλές φορές καλλιτέχνες ή καλλιτεχνικά ρεύματα θεωρήθηκαν ξένα στον ίδιο τον τόπο δημιουργίας τους.

Για παράδειγμα, ο ιμπρεσιονισμός που εμφανίζεται στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα θεωρήθηκε εικονοκλαστική τέχνη, εντελώς αντίθετη με τους κανόνες της ακαδημαϊκής ζωγραφικής. Όμως υπάρχουν και πολλές περιπτώσεις καλλιτεχνών που ξενιτεύτηκαν ή που ένιωθαν ξένοι στον ίδιο τους τον τόπο. Επομένως το ζήτημα που εξετάζω δεν είναι μόνο το "ξένο" ως αντικείμενο της τέχνης, αλλά και ο "ξένος" ως καλλιτεχνικό υποκείμενο.

* Εξετάζοντας ιστορικά, κοινωνικά και αισθητικά την έννοια της ξενότητας στην τέχνη, επιλέγετε να σταθείτε σε δύο διανοητές, τον Φουκώ και τον Ντεριντά. Πώς μιλάμε λοιπόν για την ετεροτοπία, όπως διατείνεται ο Φουκώ, πώς και πού ανιχνεύεται στην τέχνη η ηθική της φιλοξενίας που επί μακρόν απασχόλησε τον Ντεριντά; Πού συναντιούνται οι δυο τους στο βιβλίο σας;
  Και στις δύο περιπτώσεις μιλάμε για τον "άλλο". Στην περίπτωση της ετεροτοπίας μιλάμε για τον "άλλο" ως προς τον χώρο που βρίσκεται, ενώ στην περίπτωση της φιλοξενίας ο "άλλος" σχετίζεται με την έννοια του χρόνου. Όπως αναφέρεται και στον επίλογο του βιβλίου, η λέξη “προσκαλώ” στα εβραϊκά σημαίνει “παράγω χρόνο”, με την έννοια της χρονικής διάρκειας που απαιτείται για να δημιουργηθεί και να εξελιχθεί μια σχέση. Καλώ δηλαδή στον οίκο τον εκτός οίκου. Προσπαθώντας λοιπόν να μιλήσω για την ξενότητα στη διαχρονία και την παγκοσμιότητα, οι θεωρίες των δύο αυτών μελετητών μού έδωσαν τις απαντήσεις για τον χωροχρόνο του ξένου.
* Αν στην τέχνη αποτυπώνεται και η ψυχή του καλλιτέχνη, πώς επί του προκειμένου ο καλλιτέχνης αγωνιά, στοχάζεται για τον ξένο με το έργο του; Πώς δημιουργεί φέροντας μερικές φορές ακόμα και ταυτοτικά στοιχεία της έννοιας της ξενότητας; Τι ερευνάτε και τι διαπιστώνετε εξετάζοντας τους Θεοτοκόπουλο, Χαλεπά, Διαμαντόπουλο και Κανιάρη, τέσσερις περιπτώσεις καλλιτεχνών που εμπλέκονται με την έννοια της ξενότητας;
Μπορούμε να εντοπίσουμε ζητήματα ξενότητας είτε με την έννοια της ετερότητας, όπως στην περίπτωση του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, ο οποίος επιμένει να υπογράφει με το όνομά του στο Τολέδο όπου τον προσφωνούν El Greco, επιμένει επίσης να παραβαίνει τους κανόνες του decoro και να αναζητά νέους τρόπους έκφρασης. Ο Γιαννούλης Χαλεπάς βιώνει την ξενότητα εξαιτίας του ευαίσθητου ψυχισμού του τόσο στο άσυλο φρενοβλαβών της Κέρκυρας όσο και στον ίδιο του τον τόπο. Όμως ως ξένος φοιτητής εμφανίζεται και στην Ακαδημία Καλών Τεχνών του Μονάχου, ενώ στα πρώτα του γλυπτά εντοπίζονται στοιχεία προσομοίωσης με τον νεοκλασικισμό. Η "Κοιμωμένη" και ο Σάτυρος έχουν επιρροές από τον νεοκλασικισμό, ο οποίος βέβαια στη σμίλη του Χαλεπά απελευθερώνεται από την μνημειακή του ακινησία. Ο Διαμαντής Διαμαντόπουλος, έρχεται πρόσφυγας από τη Μικρά Ασία, είναι ο ετερόκλητος ξένος. Βιώνοντας τη μη αποδοχή της τέχνης του γίνεται ο αυτόκλητος ξένος καθώς προσφεύγει στην ιδιωτικότητά του και αποσύρεται από το καλλιτεχνικό περιβάλλον χωρίς να σταματά να δημιουργεί. Παράλληλα, αποδεσμεύεται από την έννοια της ελληνικότητας για να μιλήσει για νέες αισθητικές ποιότητες. Από την πλευρά του, ο Κανιάρης ζει για πολλά χρόνια στη Γερμανία, βιώνει εκ του σύνεγγυς το μεταναστευτικό ρεύμα, πράγμα που μεταφέρει σε πολλά έργα του αναπτύσσοντας έναν ιδιαίτερο διάλογο ανάμεσα στην έννοια της πατρίδας και του πολίτη του κόσμου. Αίρει τα σύνορα προκειμένου να διατυπώσει την ανθρώπινη περιπέτεια, η οποία δεν έχει ούτε πατρίδα ούτε χρονική στιγμή. Και αυτός, όπως και οι τρεις προηγούμενοι καλλιτέχνες, είναι μπροστά από την εποχή του.
* Μιλάμε για τον ξένο στην τέχνη, στο βιβλίο σας ωστόσο ερευνάτε και το οικείο ή το ανοίκειο, τον τρόπο πρόσληψης δηλαδή της τέχνης, κυρίως στον μοντερνισμό. Διακρίνετε κι εδώ "ξενοφοβικά" συμπτώματα;
Ασφαλώς υπάρχουν ξενοφοβικά συμπτώματα. Προηγουμένως αναφέρθηκα στον ιμπρεσιονισμό. Ακολούθησαν καλλιτεχνικά ρεύματα όπως ο φωβισμός και ο κυβισμός, με τα οποία δύσκολα εξοικειώθηκε το κοινό. Η τέχνη των Γερμανών εξπρεσιονιστών θεωρήθηκε ξένη από τον Χίτλερ και μέχρι σήμερα η εννοιολογική τέχνη αντιμετωπίζεται με δυσπιστία. Στην ελληνική πραγματικότητα, έργα σαν του Κωνσταντίνου Παρθένη και του Κωνσταντίνου Μαλέα θεωρήθηκαν μη καλλιτεχνικά. Ο Θεόφιλος αμφισβητήθηκε ως ζωγράφος και την περίοδο της δικτατορίας ασβέστωναν τοιχογραφίες του στο Πήλιο. Έργα της δεύτερης και τρίτης καλλιτεχνικής περιόδου του Γιαννούλη Χαλεπά αμφισβητήθηκαν από ιστορικούς της τέχνης. Όπως καταλαβαίνετε, είναι δύσκολη η υποδοχή και η πρόσληψη της τέχνης. Τόσο δύσκολη, όσο κάθε τι και καθένας που διαφέρει από τον άλλο ή το άλλο, το κοινώς αποδεκτό.

* Ασχολείστε επίσης με έξι σύγχρονους Έλληνες καλλιτέχνες, πώς συνδέονται με το ζήτημα της ξενότητας;

Ακριβώς επειδή το ζήτημα της ξενότητας είναι τραγικά επίκαιρο στην εποχή μας, δεν θα μπορούσα να εξαιρέσω σύγχρονες εικαστικές φωνές οι οποίες με διαφορετικό η καθεμιά τρόπο αναφέρονται στο ζήτημα του ξένου. Η Άννα Φιλίνη ζωντανεύοντας τα "Άνθη του κακού" του Μπωντλαίρ με καλλιτέχνες Έλληνες και ξένους, διαφορετικών καλλιτεχνικών ρευμάτων και περιόδων, είναι σαν να φτιάχνει μια αγκαλιά χωρίς εθνοτικές, φυλετικές, αισθητικές ή χρονικές διακρίσεις. Μια ανάλογη αγκαλιά δημιουργεί η Βένια Δημητρακοπούλου με το έργο "Ανάδυσις" που προοριζόταν για τον σταθμό μετρό του Κεραμεικού. Με επιγραφές όπως "ξένος παντού" και μεταλλικές καμπύλες επιφάνειες που παραπέμπουν σε λαβές, δημιούργησε ένα περιβάλλον στο οποίο ο ανώνυμος περαστικός να μη νιώθει ξένος. Η Νεφέλη Κονταρίνη "είδε" τη γυναίκα του Ισλάμ μέσα από την μπούρκα, εισχώρησε στην επιβεβλημένη απομόνωσή της και απελευθέρωσε τη σκέψη και την επιθυμία της σε ένα περιβάλλον που δημιούργησε για το Μουσείο Ισλαμικής Τέχνης. Ο Κυριάκος Κατζουράκης, τον οποίο απασχολεί το ζήτημα του πρόσφυγα και του μετανάστη, πριν ακόμα οξυνθεί, στον τρίπτυχο ζωγραφικό του πίνακα "Ναυάγιο" προοιωνίζεται τον υγρό τάφο των προσφύγων από τη Συρία και άλλες ασιατικές ή αφρικανικές χώρες. Ο Μάριος Σπηλιόπουλος δημιούργησε μια έκθεση με τον τίτλο "Εγώ είναι ένας άλλος", από τη φράση του Αρτούρ Ρεμπώ, με διαφορετικά εικαστικά είδη όπως η περφόρμανς, η βίντεο άρτ, η ζωγραφική και η φωτογραφία. Σκοπός του ήταν να μιλήσει για τον Έλληνα καλλιτέχνη και τις προσλαμβάνουσές του από τον Δυτικό μοντερνισμό. Ο Δημήτρης Αληθεινός συναντά μέσω των "Κατακρύψεών" του τον ξένο του μέλλοντος. Τον άνθρωπο δηλαδή που μετά από πολλά χρόνια θα ανακαλύψει τις θαμμένες καλλιτεχνικές του δημιουργίες ή τα χαμένα τεχνεργά του και θα γνωρίσει μ' αυτόν τον τρόπο τα πολιτισμικά ίχνη του παρελθόντος. Οι "Κατακρύψεις" του, με άλλα λόγια σώζουν όπως η Κιβωτός του Νώε την ανθρώπινη παρουσία του παρόντος για να την κοινωνήσουν με τον μελλοντικό άνθρωπο. Βλέπουμε λοιπόν ότι το ζήτημα του ξένου επανέρχεται συνεχώς σε κάθε μορφή τέχνης.

* Εξετάζοντας όλες αυτές τις περιπτώσεις καλλιτεχνών στο βιβλίο σας, μας βοηθάτε να διατρέξουμε ευσύνοπτα την ιστορία της τέχνης. Συμπερασματικά, τι μπορούμε να πούμε;

Ακολουθώντας τη συμφιλιωτική κατεύθυνση της ντεριντιανής φιλοσοφίας μπορούμε να πούμε ότι η τέχνη καταργεί τα όρια και επιλέγει τα σύνορα. Καταργεί τα όρια που απομονώνουν και επιλέγει τα σύνορα που ενώνουν κάθε έκφανση του ανθρώπινου βιώματος, κάθε επιθυμία, αγωνία και αναζήτηση στον χωροχρόνο.

* Η κοινωνική διάσταση της τέχνης, που εξετάζετε μέσω της ξενότητας, πώς επανανοηματοδοτείται στις μέρες μας, όταν, ας πούμε, ο όρος "παράτυπος" μετανάστης επανέρχεται με δριμύτητα στη δημόσια σφαίρα;

Η τέχνη αφ' εαυτής της είναι πολιτική πράξη και ως τέτοια εμπεριέχει και το ζήτημα της ξενότητας, εμπεριέχει τον πολίτη του κόσμου, άρα ενώνει τον εαυτό με τον άλλο, γίνεται πρόσημο υποδοχής και όχι απόρριψης.

* Τι έχει να μας διδάξει η τέχνη για τον "άλλο" και κατ' επέκταση για τον ίδιο μας τον εαυτό;

Προϋπόθεση του εαυτού μας είναι ο άλλος. Η τέχνη αποτελεί απτή απόδειξη αυτής της σχέσης, καθώς είναι το παλίμψηστο διαφορετικών αισθητικών αντιλήψεων που νοηματοδοτούνται από διαφορετικούς πολιτισμούς. Θα μπορούσαμε επομένως να πούμε ότι η τέχνη είναι ο καθρέφτης μέσα στον οποίο ο εαυτός συναντά τον άλλο.

Μια τυχαία συνάντηση με το “Προσφυγάκι”

* Γιατί επιλέξατε να ξεκινήσετε τη μελέτη σας με το "Προσφυγάκι", το ελληνιστικό αγαλματίδιο που με τη Μικρασιατική Καταστροφή εγκαταστάθηκε στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο;

Όπως το "Προσφυγάκι" βρέθηκε τυχαία στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο από την κακή συγκυρία της Μικρασιατικής Καταστροφής, έτσι τυχαία το συναντήσαμε με τους φοιτητές μου στο πλαίσιο ενός μαθήματος για την ξενότητα. Ωστόσο το "Προσφυγάκι" θα μπορούσαμε να πούμε ότι αποτελεί μία αρχή για ένα ζήτημα που διατρέχει όλο το βιβλίο, που είναι αυτό της καλλιτεχνικής σχέσης Ανατολής και Δύσης. Ο Έντουαρντ Σαΐντ στον "Οριενταλισμό" αναφέρει για πρώτη φορά τη διάκριση Ανατολής και Δύσης ως κατασκευή της ευρωπαϊκής αποικιοκρατίας. Η περιπέτεια που είχε το "Προσφυγάκι" επιβεβαιώνει την άποψη του Σαΐντ, αίροντας τη διάκριση Ανατολής – Δύσης.