ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

Καπιταλισμός και οικολογική μετάβαση

Η οικολογική μετάβαση δεν μπορεί να υλοποιηθεί, εφόσον και για όσο η αγορά παραμένει ο καθοριστικός σχεδιαστής. Η αγορά στερείται ηθικής και αξιών. Είναι τυφλή.

Ο καπιταλισμός βασίζεται στην ελεύθερη αγορά και αναγνωρίζει ως μοναδική επιταγή την άμεση μεγιστοποίηση του κέρδους. Εφόσον η πραγμάτωση της οικολογικής μετάβασης δεν διασφαλίζει μεγαλύτερη συσσώρευση πλούτου από εκείνη της μη υλοποίησής της, δεν πρόκειται να γίνει. Η διακινδύνευση του μέλλοντος της ανθρωπότητας δεν τον αφορά.

Η παγίδα της παραγωγικότητας

Η επιταγή για τη μεγιστοποίηση του πλούτου ενεργοποιεί τη χωρίς όρια οικονομική ανάπτυξη, που στηρίζεται στη προϋπόθεση ότι για να αυξηθεί το κέρδος πρέπει να αυξηθεί η παραγωγικότητα της εργατικής δύναμης, με ταυτόχρονη μείωση του κόστους της εργασίας. Αυτή η προϋπόθεση ενεργοποιεί μια σπείρα ανήθικη: η αύξηση της παραγωγικότητας του εργατικού δυναμικού εξασφαλίζει την παραγωγή της ίδιας ποσότητας προϊόντος με λιγότερους εργαζόμενους, αυτό όμως δημιουργεί ανεργία και ο άνεργος εργαζόμενος δεν καταναλώνει με επακόλουθο τμήμα της παραγωγής να παραμένει στα ράφια… με απώλεια κέρδους. Η αέναη εξάπλωση της οικονομίας, με την παραγωγή νέων αγαθών για τη διασφάλιση του ποσοστού της απασχόλησης, καθίσταται μια αναγκαία προϋπόθεση.

Πρόκειται για την παγίδα της παραγωγικότητας (όπως την ονομάζει ο ιάπωνας μαρξιστής φιλόσοφος Κοχέι Σάιτο) για να περιγράψει την χωρίς περιορισμούς ανάπτυξη, εξηγώντας γιατί το ΑΕΠ πρέπει να αυξάνεται πάντα και γιατί η επιτυχία κάθε κυβέρνησης προσμετράται από το μέγεθος αύξησής του, αδιαφορώντας εάν η υγεία, η εκπαίδευση και άλλα κοινωνικά αγαθά, έχουν υποβαθμιστεί ή κατακρημνιστεί και η ανισότητες έχουν διευρυνθεί.

Υπάρχει όμως ένα πρόβλημα: η χωρίς όρια ανάπτυξη της οικονομίας, η οποία τίθεται ως παραδοχή από το καπιταλιστικό σύστημα, επιτυγχάνεται μέσω της εξόρυξης πόρων από το περιβάλλον με την επακόλουθη ρύπανση και παραγωγή αποβλήτων. Όμως, η ικανότητα παροχής φυσικών πόρων και απορρόφησης ρύπων από το περιβάλλον είναι πεπερασμένη.

Ο οικονομολόγος Κένεθ Μπόλντινγκ, ήδη από το 1966 έγραφε «Όποιος πιστεύει ότι η εκθετική ανάπτυξη μπορεί να συνεχιστεί στο διηνεκές, σε έναν ορισμένο κόσμο, είναι ή τρελός ή οικονομολόγος… ». Εάν από μια λίμνη αντλούμε περισσότερο νερό από εκείνο που εισρέει σε αυτή είναι αναπόφευκτο, σταδιακά, να στερέψει. Αυτό προκαλεί ο καπιταλισμός στο περιβάλλον, ακολουθώντας μια στρεβλή, αυτοκαταστροφική αντίληψη, γιατί στο τέλος αυτή η αντίληψη θα οδηγήσει και στην καταστροφή μας ως αναπόσπαστου μέρους του περιβάλλοντος.

Σε μια διαρκή αντίφαση

Αυτό το είχε κατανοήσει ο λαός των αμερικανών ιθαγενών Κρι (Cree) όταν προφήτευε: «Όταν όλα τα δέντρα κοπούν, όταν όλα τα νερά θα έχουν ρυπανθεί, όταν ο αέρας δεν θα μπορεί να εισπνέεται, τότε μόνο θα ανακαλύψεις ότι τα χρήματα δεν είναι βρώσιμα».

Όπως διαπιστώνει ο φιλόσοφος Ουμπέρτο Γκαλιμπέρτι στο βιβλίο του «Η ηθική του περιπατητή», «ο καπιταλισμός βρίσκεται σε μια διαρκή αντίφαση, όπου η δυνατότητα πραγμάτωσης των στόχων του είναι εφικτή μόνο μέσα από μια σταδιακή καταστροφή της Γης.»

 Συνεπώς, ο καπιταλισμός ή αυτοκαταστρέφεται, γιατί καταστρέφει τον ζωτικό του πυρήνα, ή «πείθεται» για τον καταστροφικό του χαρακτήρα, και αντιλαμβάνεται ότι πρέπει να προσλάβει ως σκοπό όχι το απλό κέρδος, αλλά μια σύνθεση κέρδους και διάσωσης της Γης. Σε αυτή την περίπτωση, ο καπιταλισμός θα οδηγηθεί στην ακύρωσή του, γιατί αυτοαναιρείται!

Η αντίφαση μεταξύ καπιταλισμού και προστασίας του περιβάλλοντας δεν είναι πρόσφατη ανακάλυψη, την είχε υπογραμμίσει ο Μαρξ τα τελευταία χρόνια –όπως προέκυψε από την πρόσφατη ανάγνωση των αδημοσίευτων σημειώσεων του Kοχέι Σάοτι, “L’ecosocialismo di Karl Marx” (Ο οικοσοσιαλισμός του Καρλ Μαρξ) –καταδεικνύοντας ότι το κεφάλαιο για να ακμάσει πρέπει να αξιοποιήσει (εκμεταλλευτεί) όχι μόνο την εργασία αλλά και το περιβάλλον.

Εν τω μεταξύ, αδιάβλητοι από αυτές τις θεωρήσεις παραμένουν όσοι πιστεύουν στην ατελείωτη δημιουργική ικανότητα του ανθρώπου, υπολογίζοντας σε νέες θαυματουργές τεχνολογίες που θα εξασφαλίσουν την επιβίωση του καπιταλισμού. Επενδυοντας σε μεγαλεπίβολα τεχνολογικά πλάνα, π.χ. τη γεωμηχανική, που αποσκοπούν στη διατήρηση και συνέχιση της οικονομίας των ορυκτών καυσίμων ως έχει, και την υπερθέρμανση του πλανήτη με τη διάχυση στην άνω ατμόσφαιρα σωματιδίων που θα αντανακλούν την ηλιακή ακτινοβολία, με παράλληλες συνέπειες (παράπλευρες, όπως προσδιορίζονται εν καιρώ πολέμου οι απώλειες του πληθυσμού ), που μπορεί να είναι καταστροφικές. Όπως η κατασκευή γιγαντιαίων φωτοβολταϊκών ομπρελών στην τροχιά της γης για τη συλλογή της ηλιακής ενέργειας επί 24ωρου βάσης, πάνω από τα σύννεφα και τη μεταφορά της στη Γη με δέσμες μικροκυμάτων.

Η χωρίς περιορισμούς διαθεσιμότητα ενέργειας είναι η προϋπόθεση για την χωρίς όρια ανάπτυξη. Εξού και η αναβίωση των πυρηνικών, με το πρόσχημα των μικρών πυρηνικών αντιδραστήρων (SMR) , των οποίων δεν υπάρχει ούτε ένα δείγμα σε λειτουργία, και της πολλά υποσχόμενης διαδικασίας πυρηνικής σχάσης.

Επιστροφή στις αξίες

Ο καπιταλισμός συνοδεύεται από ενεργειακή κατανάλωση χωρίς περιορισμούς. Περισσότερη παραγωγή ενέργειας, περισσότερη εξόρυξη πόρων… Από που; Aπεριόριστοι πόροι από ένα πλανήτη χωρίς μέλλον;

Μια κοινωνία σε αρμονία με τη φύση βασίζεται σε αξίες εκ διαμέτρου αντίθετες από εκείνες που ισχύουν στο καπιταλισμό, το οικονομικό και πολιτιστικό μοντέλο αναφοράς μας. Η απληστία, που οδηγεί στη συσσώρευση πλούτου χωρίς όρια πρέπει να θεωρείται ελάττωμα και όχι προτέρημα, όπως την αντιλαμβάνεται ο καπιταλισμός. Ο οικονομικός ανταγωνισμός πρέπει να μετριασθεί με τη συνεργασία, η σοβαρότητα πρέπει να ξαναγίνει αντιληπτή ως προτέρημα και ο καταναλωτισμός ένα ελάττωμα που πρέπει να αντιμετωπιστεί, ενώ η δικαιοσύνη θα πρέπει να καθοδηγεί κάθε ενέργεια. Αυτές είναι οι αξίες που μέχρι πρόσφατα κυβέρνησαν την ανάπτυξη του ανθρώπινου πολιτισμού.

Είναι ακριβές ότι και στο παρελθόν υπήρξαν οι άπληστοι, αυτοί που συσσώρευαν πλούτο χωρίς να σκέφτονται κανέναν, όσοι σφετερίζονταν τα ελάχιστα αγαθά των φτωχών δημιουργώντας περισσότερη φτώχεια, όσοι όμως επιδίδονταν σε αυτές τις πρακτικές δεν ήταν κοινωνικά αποδεκτοί, δεν είχαν την επικρότηση του κοινωνικού συνόλου, επικρότηση κοινωνική της οποίας είναι σήμερα αποδέκτες κροίσοι όπως οι Έλον Μασκ, Τζεφ Μπέζος, Μαρκ Ζούκενμπεργκ –Συγχαρητήρια, άξιοι επαίνου.

Ο Αριστοτελης στα Πολιτικά καταδίκαζε την χωρίς κανένα περιορισμό συσσώρευση πλούτου και ιδιοκτησίας. Μεταξύ των ρητών που βρίσκονται χαραγμένα στην είσοδο του ναού του Απόλλωνα στους Δελφους υπάρχει και το μηδὲν ἄγαν (τίποτα σε υπερβολή).

Μετά από όλα αυτά, η ιδέα να εμπιστευθούμε τον καπιταλισμό για να σωθούμε από την κλιματική κρίση, που ο ίδιος δημιούργησε, ακολουθώντας τον στόχο της πράσινης ανάπτυξης είναι σαν να εμπιστευόμαστε το αρνί στον λύκο. Ο καπιταλισμός είναι ένα οικονομικό πολιτικό σύστημα γενετικά ασύμβατο με τη φύση και τους κανόνες της. Και αυτή η ασυμβατότητα δεν είναι μια άποψη, πρόκειται για το συμπέρασμα στο οποίο κατέληξε η επιστήμη, αναλύοντας τις αιτίες της περιβαλλοντικής κρίσης.

Μετάφραση: Ιωσήφ Σινιγάλιας