Ο Τάκη Μαστρογιαννόπουλο και Χρήστο Κεφαλή, συζητούν για το ογκώδες (510 σελίδες) βιβλίο του δεύτερου Κριτική του νεοσταλινισμού του ΚΚΕ (Εκδόσεις Εύμαρος, Αθήνα, 2023), ενός πονήματος που επιδιώκει να αναλύσει την ιδεολογία και την πολιτική του ΚΚΕ από το 1991 μέχρι σήμερα. ΕΠΟΧΗ
Ο τίτλος του βιβλίου σου, Κριτική του νεοσταλινισμού του ΚΚΕ, παραπέμπει στις ρίζες των πολιτικών και των λογικών που προώθησαν μετά το 1991 στο ΚΚΕ οι ηγεσίες του, επιστρέφοντας σταδιακά στον καθαρό σταλινισμό. Πού εντοπίζονται αυτές οι ρίζες;
Πραγματικά, η σύνδεση με το σταλινισμό βρίσκεται στον πυρήνα αυτού του βιβλίου. Αρχικά, μπορούμε να την εντοπίσουμε στη γραφειοκρατική απόσπαση από την πραγματικότητα που ενσάρκωσε κατά τη μεταλενινιστική περίοδο στην ΕΣΣΔ η σταλινική ηγεσία, και στο ελληνικό κομμουνιστικό κίνημα η ηγεσία Ζαχαριάδη. Στα πρόσφατα χρόνια η ηγεσία του ΚΚΕ, τόσο υπό την Παπαρήγα όσο και υπό τον Κουτσούμπα, αναπαρήγαγε πιστά αυτόν το γραφειοκρατισμό, στην ουσία του και τις κύριες λεπτομέρειές του. Αυτό εκφράστηκε με μια ποικιλία τρόπων στην κομματική πολιτική, ξεκινώντας από την παραχάραξη των αιτίων της διάλυσης της ΕΣΣΔ, και φτάνοντας στην υιοθέτηση της ακραία σεκταριστικής γραμμής της «αντεπίθεσης-λαϊκής εξουσίας». Η γραμμή αυτή βρισκόταν σε διάσταση με τα καθήκοντα του κινήματος, που στη συγκεκριμένη φάση υποχώρησης θα έπρεπε να είναι κατά βάση αμυντικά.
Η συζήτηση κάποιων ανοικτών ζητημάτων της ιστορίας του ελληνικού κομμουνιστικού κινήματος, ιδιαίτερα σε σχέση με το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ, έχει κεντρική θέση στο βιβλίο σου. Για παράδειγμα, κάνεις εκτενή αναφορά στη στάση του Άρη Βελουχιώτη απέναντι στη συμφωνία της Βάρκιζας και την καταδίκη της ως αντικομματικής, τόσο από την ηγεσία του Νίκου Ζαχαριάδη, όσο και από την ηγεσία της Αλέκας Παπαρήγα. Εξήγησέ μας το λόγο για τον οποίο θεωρείς τόσο σημαντικό αυτό το γεγονός.
Το ζήτημα της στάσης του Άρη απέναντι στη συμφωνία της Βάρκιζας είναι ένα κομβικό ζήτημα αρχών για το ελληνικό κομμουνιστικό κίνημα. Οι ηγεσίες του ΚΚΕ την αποκήρυξαν διαχρονικά, με το επιχείρημα ότι εναντιούμενος στη Βάρκιζα ο Άρης παραβίασε την κομματική πειθαρχία, τη λεγόμενη αρχή του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού, πράγμα ανεπίτρεπτο στους κομμουνιστές. Η ζαχαριαδική ηγεσία μάλιστα εμφάνισε τον Άρη ως όργανο της Ιντέλιτζενς Σέρβις, με τον ίδιο τον Ζαχαριάδη να διατυπώνει ρητά αυτήν την κατηγορία στην 3η Συνδιάσκεψη του ΚΚΕ, το 1950. Η ηγεσία Παπαρήγα, από τη μεριά της, οργάνωσε το 2011 μια ολόκληρη κομματική συνδιάσκεψη για να αποφανθεί ότι ο Άρης δεν μπορεί να αποκατασταθεί κομματικά. Στο βιβλίο υποστηρίζω ότι η στάση του Άρη απέναντι στη συμφωνία της Βάρκιζας αντιπροσωπεύει το υψηλότερο παράδειγμα κομματικής, κομμουνιστικής στάσης στην ιστορία του ΚΚΕ. Ο Άρης υπεράσπισε την επαναστατική σκοπιμότητα, να ανατραπεί η γραμμή της Βάρκιζας για να σωθεί το κίνημα από την καταστροφή. Το ότι παραβίασε τον δημοκρατικό συγκεντρωτισμό, αυτό το φετίχ των γραφειοκρατών με το οποίο καθοσιώνουν την αδράνειά τους, δεν έχει οποιαδήποτε σημασία. Ο Λένιν είχε τονίσει επανειλημμένως ότι είναι δικαίωμα και καθήκον των κομμουνιστών να παραβιάζουν την κομματική πειθαρχία απέναντι σε μια πολιτική που είναι καταστροφική για το κίνημα. Έδωσε μάλιστα ο ίδιος το παράδειγμα στις παραμονές του Οκτώβρη, όταν υπέβαλε την παραίτησή του από την ηγεσία των Μπολσεβίκων για να κάμψει τις ταλαντεύσεις άλλων μελών της στο θέμα της κατάληψης της εξουσίας. Η επιμονή των ηγεσιών Παπαρήγα και Κουτσούμπα να μην αναγνωρίζουν την κομματική δικαίωση του Άρη, περίπου 80 χρόνια μετά την διαγραφή του, μαρτυρά πλήρη έλλειψη κομμουνιστικών αρχών.
Η επιστροφή στον Στάλιν και η αποθέωσή του ως κορυφαίου επαναστάτη και υπερασπιστή του σοσιαλισμού, καθώς και η αποκατάσταση του Ζαχαριάδη, ήταν δυο περίοπτα στοιχεία της ιδεολογικής φυσιογνωμίας του ΚΚΕ μετά το 1991. Ποιες είναι οι κύριες όψεις αυτής της διαδικασίας και πώς συνδέονται με το σήμερα;
Θα έλεγα ότι και στις δυο περιπτώσεις, σε μια πορεία που βάθαινε διαρκώς σε διάφορα κομματικά σώματα, με σταθμούς τη Συνδιάσκεψη του 1995 και το 18ο Συνέδριο του 2009, εμφανίστηκαν σε υπερθετικό βαθμό τα πιο νοσηρά στοιχεία του σταλινισμού. Η επιστροφή στον Στάλιν περιλάμβανε, μεταξύ άλλων, την υπεράσπιση της βίαιης κολεκτιβοποίησης ως βασικό στοιχείο μιας οξείας ταξικής πάλης που στόχευε στον θρίαμβο του σοσιαλισμού. Στην πραγματικότητα, βέβαια, επρόκειτο για ένα βολονταριστικό, γραφειοκρατικό εγχείρημα με στόχο το σφετερισμό του αγροτικού πλεονάσματος, μια πολιτική που διέρρηξε την εργατο-αγροτική συμμαχία φαλκιδεύοντας τη σοσιαλιστική μετάβαση στην ΕΣΣΔ. Ύμνησαν ακόμη τις Δίκες της Μόσχας και τις μαζικές εκκαθαρίσεις της περιόδου 1936-1938, ως μια πράξη υπεράσπισης του σοσιαλισμού από τους πράκτορες του εχθρού που βρίσκονταν στο εσωτερικό της ΕΣΣΔ. Επανέλαβαν, δηλαδή, κατά γράμμα τις συκοφαντίες με τις οποίες ο Στάλιν και οι συνεργάτες του οδήγησαν χιλιάδες αγωνιστές, μεταξύ των οποίων σχεδόν όλη την ηγεσία του Οκτώβρη, στα εκτελεστικά αποσπάσματα, δυσφημώντας τα ιδανικά του σοσιαλισμού. Όσον αφορά τον Ζαχαριάδη υπήρξε μια ανάλογη υπεράσπιση των πιο λαθεμένων, καταστροφικών για το κίνημα επιλογών του, και μια συστηματική δικαίωση των αρχηγικών, δεσποτικών πρακτικών του στην καθοδήγηση του ΚΚΕ. Το αποτέλεσμα της στάσης απέναντι στον Στάλιν και τον Ζαχαριάδη ήταν να οικοδομηθεί στο ΚΚΕ, μετά το 1991, ένα σταλινικού τύπου ανώμαλο καθεστώς, που ενθάρρυνε την δουλικότητα, τον κομφορμισμό και την αμάθεια ενός μηχανισμού αποσπασμένου από τη ζωή και τις σύγχρονες ανάγκες της κοινωνίας. Αυτό συνδέθηκε με μια συστηματική παραπλάνηση των απλών αγωνιστών του ΚΚΕ.
Στο βιβλίο σου δίνεις έμφαση στην παραχάραξη από τις ηγεσίες του ΚΚΕ της ιστορίας της κρίσιμης περιόδου 1936-1952, της περιόδου των σταλινικών διώξεων στην ΕΣΣΔ, και στην κορύφωση, όπως γράφεις, της σταλινικής ανωμαλίας στο ΚΚΕ. Ασχολείσαι με αυτό το θέμα τόσο στο κύριο δοκίμιο του βιβλίου, όσο και στον σχολιασμό που κάνεις σε δύο συλλογές άρθρων του ιστορικού ερευνητή Νίκου Παπαδάτου. Ποια είναι κύρια σημεία που αναδεικνύεις;
Για να ανυψώσουν τον Στάλιν και τον Ζαχαριάδη, οι ηγεσίες του ΚΚΕ έπρεπε να πλαστογραφήσουν μεθοδικά την ιστορία τόσο του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος, ιδιαίτερα της ΕΣΣΔ, όσο και εκείνη του ελληνικού κομμουνιστικού κινήματος, είτε με παραλείψεις και αποκρύψεις ντοκουμέντων, είτε με καθαρά ψεύδη. Ειδικότερα, η έρευνα για το ελληνικό κομμουνιστικό κίνημα παρεμποδίζεται από το γεγονός ότι το ΚΚΕ δεν επιτρέπει την πρόσβαση σε πολλά σημαντικά ντοκουμέντα που υπάρχουν στα αρχεία του κόμματος στον Περισσό. Οι δύο συλλογές άρθρων που περιέχονται στα βιβλία του Παπαδάτου, Ο Μπεζεντάκος μάς άφησε γεια (εκδόσεις ΚΨΜ, Αθήνα, 2021) και Άκρως Απόρρητο. Οι σχέσεις ΕΣΣΔ-ΚΚΕ/1944-1952 (εκδόσεις ΚΨΜ, Αθήνα, 2019), παρότι ο συγγραφέας τους δεν ακολουθεί τη μαρξιστική μεθοδολογία, είναι ιδιαίτερα χρήσιμα επειδή φέρνουν στο φως ένα σώμα ντοκουμέντων από τα κρατικά αρχεία της ΕΣΣΔ, που μας επιτρέπουν να σχηματίσουμε μια τεκμηριωμένη άποψη για πρόσωπα και πράγματα του ελληνικού κομμουνιστικού κινήματος. Η πρώτη συλλογή θίγει το ζήτημα των Ελλήνων κομμουνιστών που χάθηκαν στις σταλινικές διώξεις στην ΕΣΣΔ. Περιλάμβαναν ηγετικά στελέχη του ΚΚΕ, όπως ο Χαϊτάς και ο Ευτυχιάδης, καθώς και ακτιβιστές της βάσης, με πιο εμβληματικό ανάμεσά τους τον Μπεζεντάκο, οι οποίοι είχαν δραπετεύσει από τις ελληνικές φυλακές και κατέφυγαν στην ΕΣΣΔ στις αρχές της δεκαετίας του 1930. Η τύχη αυτών των αγωνιστών αγνοούνταν μέχρι πρόσφατα, με τις κομματικές ιστορίες του ΚΚΕ να υποστηρίζουν μάλιστα ότι κάποιοι από αυτούς είχαν χαθεί στον ισπανικό εμφύλιο. Η αλήθεια είναι ότι συνελήφθησαν και εκτελέστηκαν στην ΕΣΣΔ ως κατάσκοποι, την περίοδο 1937-1938. Φυσικά υπάρχουν και άλλες περιπτώσεις αγωνιστών που έπεσαν θύματα εγκλημάτων της ζαχαριαδικής ηγεσίας, τόσο στα Δεκεμβριανά, όσο και αργότερα μετά την ήττα του ΔΣΕ, στη Γιουγκοσλαβία και αλλού. Ορισμένα στοιχεία γι’ αυτές τις εκκαθαρίσεις υπάρχουν στην έρευνα της Επιτροπής Βουρνά1, που δόθηκε στη δημοσιότητα το 1988. Πρόκειται για ζητήματα ηθικής τάξης τα οποία έχουν συγκαλύψει διαχρονικά οι ηγεσίες του ΚΚΕ.
Θα έλεγα όμως ότι ακόμη πιο σημαντική είναι η δεύτερη συλλογή, την οποία σχολιάζω εκτενέστερα στο βιβλίο. Τα ντοκουμέντα της συμβάλλουν στην αποσαφήνιση κρίσιμων ζητημάτων της ιστορίας του ΚΚΕ. Για να αρκεστώ σε ένα παράδειγμα, το 2010 το ΚΚΕ εξέδωσε τα Πρακτικά της 3ης Συνδιάσκεψης του κόμματος, με μια άθλια Εισαγωγή του Πολιτικού Γραφείου του, στην οποία εκείνο το κομματικό σώμα του 1950 εξαίρεται ως μια φωτεινή στιγμή στην κομματική ιστορία, κατά την οποία κατατροπώθηκαν οι «οπορτουνιστές», ενώ στην πραγματικότητα επρόκειτο για ένα αχρείο κυνήγι μαγισσών από την πλευρά του Ζαχαριάδη. Ενδεικτικά αναφέρω ότι ενώ το Πολιτικό Γραφείο του ΚΚΕ επικροτεί στην ως άνω Εισαγωγή το ψέμα του Ζαχαριάδη ότι η ήττα του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας (ΔΣΕ) οφειλόταν στο «πισώπλατο χτύπημα του Τίτο», στη συλλογή του Παπαδάτου υπάρχουν εκθέσεις του ίδιου του Ζαχαριάδη προς το ΚΚΣΕ που τονίζουν ότι η Γιουγκοσλαβία ήταν η μόνη χώρα που βοηθούσε τον αγώνα του ΔΣΕ. Υπάρχουν, επίσης, ντοκουμέντα που δείχνουν ότι ενώ ο Στάλιν ενθάρρυνε αρχικά τον Ζαχαριάδη προκειμένου να αξιοποιήσει τον ελληνικό εμφύλιο για να ενισχύσει τη θέση του στο πλαίσιο του Ψυχρού Πολέμου, εγκατέλειψε μετά στην τύχη του όχι μόνο τον ΔΣΕ αλλά και τον ίδιο τον Ζαχαριάδη, υποστηρίζοντας καιροσκοπικά στην 3η Συνδιάσκεψη τους Παρτσαλίδη και Βαφειάδη, επειδή οι θέσεις τους ταίριαζαν καλύτερα στις τότε προτεραιότητές του. Ενδεικτικό της στάσης του είναι το γεγονός ότι στη Συνδιάσκεψη δεν παραβρέθηκε εκπρόσωπος του ΚΚΣΕ.
Η υπόθεση Καραγιώργη έχει κεντρική θέση στη μελέτη σου. Αναφέρεσαι στην ουσιαστική εξόντωση του Καραγιώργη από την ηγεσία του Ζαχαριάδη και στους ψευδείς ισχυρισμούς του Μαΐλη και άλλων ηγετικών στελεχών του ΚΚΕ γύρω από το θέμα. Ποια διδάγματα μπορούμε να αντλήσουμε από την υπόθεση Καραγιώργη;
Η υπόθεση Καραγιώργη είναι πράγματι εξαιρετικά σημαντική για την εξαγωγή χρήσιμων συμπερασμάτων σε σχέση με το φαινόμενο του σταλινισμού. Να σημειώσω εδώ ότι στην προαναφερθείσα Εισαγωγή του Πολιτικού Γραφείου του ΚΚΕ στα Πρακτικά της 3ης Συνδιάσκεψης δεν γίνεται ούτε καν ονομαστική αναφορά στον Καραγιώργη, σαν να πρόκειται για ένα ανύπαρκτο πρόσωπο. Υπάρχουν, φυσικά, μπόλικα άρθρα του Μαΐλη στο Ριζοσπάστη με καθαρά ψεύδη, όπως ότι πριν από την 3η Συνδιάσκεψη ο Καραγιώργης δεν είχε ποτέ διαφωνήσει με τη γραμμή της Βάρκιζας. Ο Παπαδάτος παραθέτει στοιχεία από τα οποία προκύπτει αναμφισβήτητα ότι ο Καραγιώργης είχε ασκήσει κριτική στην κομματική γραμμή τόσο στην κατοχή όσο και μετά το 1945, με συνέπεια να υποβιβαστεί κομματικά στο 7ο Συνέδριο του ΚΚΕ. Επιπλέον, υπάρχει μια συνταρακτική αναφορά των ρουμανικών μυστικών υπηρεσιών με τα αιτήματα του ΚΚΕ που αφορούσαν την ανάγκη οι συνθήκες κράτησης του Καραγιώργη να είναι εξοντωτικές, περιλαμβανομένης και της υποβολής του σε συνεχή βασανιστήρια, ώστε να μην είναι σε θέση να υπερασπιστεί τον εαυτό του κατά της διάρκεια των ανακρίσεων.
Ο Καραγιώργης εξοντώθηκε επειδή άσκησε μια συνολική πολιτική κριτική στη γραμμή της ζαχαριαδικής ηγεσίας, η οποία αναδείκνυε τις τεράστιες ευθύνες της για την ήττα του κινήματος και στηλίτευε το ανώμαλο καθεστώς που αυτή είχε επιβάλει στο κόμμα. Κριτική άσκησαν τότε και οι Παρτσαλίδης και Βαφειάδης, η οποία όμως ήταν ηπιότερη. Ο Παρτσαλίδης περιορίστηκε σε κάποια επιμέρους σημεία, ενώ ο Βαφειάδης ξέπεσε στη σταλινική μεθοδολογία, εμφανίζοντας τον Ζαχαριάδη ως πράκτορα. Φυσικά, υπάρχουν και άλλες αγνοημένες και συκοφαντημένες επιφανείς μορφές της ιστορίας του ΚΚΕ, όπως για παράδειγμα ο Γιώργος Ασημίδης, συνηγέτης με τον Ζαχαριάδη του ΚΚΕ την περίοδο 1931-1934, ο οποίος διαφώνησε αργότερα μαζί του, διαγράφηκε και δολοφονήθηκε από την ΟΠΛΑ τον Δεκέμβρη του 1944. Πρόσφατα κυκλοφόρησε μια αξιόλογη μονογραφία για τον Ασημίδη από τις εκδόσεις Εύμαρος, την οποία αγνοούσα όταν έγραφα το βιβλίο2. Ο Ασημίδης δεν επέκρινε μόνο τη γραμμή του ΚΚΕ στο Συνέδριο του Λιβάνου, αλλά από το 1933 είχε αντιταχθεί στο σεκταρισμό του Ζαχαριάδη. Θα έλεγα ότι ο Καραγιώργης και ο Ασημίδης είχαν την καλύτερη πολιτική αντίληψη μεταξύ των στελεχών του ΚΚΕ εκείνης της περιόδου.
Πώς μπορούμε να εκτιμήσουμε σήμερα το ρόλο και την προσωπικότητα του Ζαχαριάδη; Άσχετα από την αποθέωσή του από τις πρόσφατες ηγεσίες του ΚΚΕ, μπορεί κανείς να διακρίνει στην προσωπικότητά του κάποια θετικά στοιχεία;
Ο Ζαχαριάδης δεν ήταν ένας εντελώς τυπικός σταλινικός ηγέτης, και κάποιες φορές είχε δείξει μια ανεξαρτησία απέναντι στις κατευθύνσεις της Κομιντέρν. Ενδεικτικά, με το «Ανοικτό Γράμμα» του «Προς το λαό της Ελλάδας» (31 Οκτωβρίου 1940) είχε καλέσει σε υπεράσπιση της ανεξαρτησίας της χώρας από την επίθεση της φασιστικής Ιταλίας, θέση που δεν ήταν συμβατή με τις τότε εκτιμήσεις για τον «ιμπεριαλιστικό» χαρακτήρα του πολέμου. Βέβαια, ο ίδιος το αναίρεσε εν μέρει με τα δυο επόμενα που ακολούθησαν (26 Νοεμβρίου 1940, και 15 Ιανουαρίου 1941). Συνολικά, όμως, ο Ζαχαριάδης διακατεχόταν από τον ίδιο αρχηγισμό και την καχυποψία που διέκριναν τον Στάλιν. Οικοδόμησε έναν άκαμπτο και ανεξέλεγκτο κομματικό μηχανισμό, περιβάλλοντας τον εαυτό του με πειθήνια, χωρίς πολιτική αντίληψη στελέχη, γεγονός που είχε καταστροφικές συνέπειες για το κίνημα. Αν ήταν άξιος ηγέτης, όταν επέστρεψε στην Ελλάδα το 1945 θα είχε συνταχτεί με τον Άρη, αντίθετα όμως συναίνεσε στην εξόντωσή του. Οι μετέπειτα επιλογές του, δηλαδή η αποχή του ΚΚΕ από τις εκλογές του 1946 και ο νέος ένοπλος αγώνας, ήταν ανεδαφικές, και οδήγησαν το κίνημα στη συντριβή, αφού ο συσχετισμός δυνάμεων είχε πλέον αλλάξει αρνητικά. Στη συνέχεια, σε τυπικό σταλινικό στιλ, κατασκεύασε αποδιοπομπαίους τράγους στο πρόσωπο του Καραγιώργη και άλλων, για να τους φορτώσει τις δικές του ευθύνες, με αποκορύφωμα τη συκοφάντηση του Πλουμπίδη ως χαφιέ. Ο απολογισμός του Ζαχαριάδη είναι, έτσι, εξαιρετικά αρνητικός. Με την αποκατάστασή του η ηγεσία του ΚΚΕ ανυψώνει σε πρότυπο τις χειρότερες πλευρές του. Για παράδειγμα, το 1950, ο Ζαχαριάδης είχε παραδεχτεί ότι η αποχή του 1946 ήταν λάθος γιατί στέρησε από το ΚΚΕ τις δυνατότητες νόμιμης δράσης του. Αντίθετα, η πρόσφατη εκδοχή της κομματικής ιστορίας τη δικαιώνει, με το επιχείρημα ότι αφού το κόμμα προσανατολιζόταν στον ένοπλο αγώνα, η συμμετοχή στις εκλογές δεν είχε κανένα νόημα. Ευτελίζουν έτσι ακόμη και τον ίδιο τον Ζαχαριάδη.
Το συμπέρασμα της ανάλυσής σου είναι ότι η ηγεσία του Ζαχαριάδη με τις επιλογές της κατέστρεψε το εαμικό κίνημα και ότι η αποκατάστασή του ίδιου και του Στάλιν από τις ηγεσίες του ΚΚΕ μετά το 1991 είναι ουσιαστικά μια δικαίωση του γραφειοκρατισμού τους, στον οποίο αυτές αναγνωρίζουν τον εαυτό τους. Πώς επέδρασε αυτή η στάση στις επιλογές του ΚΚΕ στα πρόσφατα χρόνια;
Η κύρια επίπτωση είναι η επιβολή μιας ακραία σεκταριστικής γραμμής μετά το 1991, η οποία βασικά ήταν αναπαραγωγή των σταλινικών σχημάτων του σοσιαλφασισμού (άρνηση συμμαχιών, διάσπαση στα συνδικάτα, κοκ). Στη συνέχεια, την περίοδο 2011-2012, ακολούθησε η αποκήρυξη των μεγάλων κινημάτων των αραβικών επαναστάσεων και των Αγανακτισμένων, τα οποία η ηγεσία του ΚΚΕ λοιδόρησε ως «κατευθυνόμενα από τον ιμπεριαλισμό». Ο Γκράμσι είχε πει, «Ερημώνεις για να μπορέσεις να φανείς και να διακριθείς». Με τη σταλινική αναπαλαίωσή του, οι ηγεσίες του ΚΚΕ κατά τις τελευταίες τρεις δεκαετίες παραμέρισαν τις καλύτερες παραδόσεις του κομμουνιστικού κινήματος για να θέσουν στο επίκεντρο τον εαυτό τους. Ανύψωσαν τον Στάλιν για να εμφανιστούν ως συνεχιστές, δήθεν, μιας μεγάλης επαναστατικής παράδοσης. Και στο όνομα αυτής της παράδοσης επέδειξαν στην πράξη ιστορική τύφλωση και ανεπάρκεια, αποδεικνύοντας άθελά τους ότι δεν υπάρχει τίποτα επαναστατικό στο σταλινισμό.
Πραγματικά, η σύνδεση με το σταλινισμό βρίσκεται στον πυρήνα αυτού του βιβλίου. Αρχικά, μπορούμε να την εντοπίσουμε στη γραφειοκρατική απόσπαση από την πραγματικότητα που ενσάρκωσε κατά τη μεταλενινιστική περίοδο στην ΕΣΣΔ η σταλινική ηγεσία, και στο ελληνικό κομμουνιστικό κίνημα η ηγεσία Ζαχαριάδη. Στα πρόσφατα χρόνια η ηγεσία του ΚΚΕ, τόσο υπό την Παπαρήγα όσο και υπό τον Κουτσούμπα, αναπαρήγαγε πιστά αυτόν το γραφειοκρατισμό, στην ουσία του και τις κύριες λεπτομέρειές του. Αυτό εκφράστηκε με μια ποικιλία τρόπων στην κομματική πολιτική, ξεκινώντας από την παραχάραξη των αιτίων της διάλυσης της ΕΣΣΔ, και φτάνοντας στην υιοθέτηση της ακραία σεκταριστικής γραμμής της «αντεπίθεσης-λαϊκής εξουσίας». Η γραμμή αυτή βρισκόταν σε διάσταση με τα καθήκοντα του κινήματος, που στη συγκεκριμένη φάση υποχώρησης θα έπρεπε να είναι κατά βάση αμυντικά.
Το ζήτημα της στάσης του Άρη απέναντι στη συμφωνία της Βάρκιζας είναι ένα κομβικό ζήτημα αρχών για το ελληνικό κομμουνιστικό κίνημα. Οι ηγεσίες του ΚΚΕ την αποκήρυξαν διαχρονικά, με το επιχείρημα ότι εναντιούμενος στη Βάρκιζα ο Άρης παραβίασε την κομματική πειθαρχία, τη λεγόμενη αρχή του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού, πράγμα ανεπίτρεπτο στους κομμουνιστές. Η ζαχαριαδική ηγεσία μάλιστα εμφάνισε τον Άρη ως όργανο της Ιντέλιτζενς Σέρβις, με τον ίδιο τον Ζαχαριάδη να διατυπώνει ρητά αυτήν την κατηγορία στην 3η Συνδιάσκεψη του ΚΚΕ, το 1950. Η ηγεσία Παπαρήγα, από τη μεριά της, οργάνωσε το 2011 μια ολόκληρη κομματική συνδιάσκεψη για να αποφανθεί ότι ο Άρης δεν μπορεί να αποκατασταθεί κομματικά. Στο βιβλίο υποστηρίζω ότι η στάση του Άρη απέναντι στη συμφωνία της Βάρκιζας αντιπροσωπεύει το υψηλότερο παράδειγμα κομματικής, κομμουνιστικής στάσης στην ιστορία του ΚΚΕ. Ο Άρης υπεράσπισε την επαναστατική σκοπιμότητα, να ανατραπεί η γραμμή της Βάρκιζας για να σωθεί το κίνημα από την καταστροφή. Το ότι παραβίασε τον δημοκρατικό συγκεντρωτισμό, αυτό το φετίχ των γραφειοκρατών με το οποίο καθοσιώνουν την αδράνειά τους, δεν έχει οποιαδήποτε σημασία. Ο Λένιν είχε τονίσει επανειλημμένως ότι είναι δικαίωμα και καθήκον των κομμουνιστών να παραβιάζουν την κομματική πειθαρχία απέναντι σε μια πολιτική που είναι καταστροφική για το κίνημα. Έδωσε μάλιστα ο ίδιος το παράδειγμα στις παραμονές του Οκτώβρη, όταν υπέβαλε την παραίτησή του από την ηγεσία των Μπολσεβίκων για να κάμψει τις ταλαντεύσεις άλλων μελών της στο θέμα της κατάληψης της εξουσίας. Η επιμονή των ηγεσιών Παπαρήγα και Κουτσούμπα να μην αναγνωρίζουν την κομματική δικαίωση του Άρη, περίπου 80 χρόνια μετά την διαγραφή του, μαρτυρά πλήρη έλλειψη κομμουνιστικών αρχών.
Η επιστροφή στον Στάλιν και η αποθέωσή του ως κορυφαίου επαναστάτη και υπερασπιστή του σοσιαλισμού, καθώς και η αποκατάσταση του Ζαχαριάδη, ήταν δυο περίοπτα στοιχεία της ιδεολογικής φυσιογνωμίας του ΚΚΕ μετά το 1991. Ποιες είναι οι κύριες όψεις αυτής της διαδικασίας και πώς συνδέονται με το σήμερα;
Θα έλεγα ότι και στις δυο περιπτώσεις, σε μια πορεία που βάθαινε διαρκώς σε διάφορα κομματικά σώματα, με σταθμούς τη Συνδιάσκεψη του 1995 και το 18ο Συνέδριο του 2009, εμφανίστηκαν σε υπερθετικό βαθμό τα πιο νοσηρά στοιχεία του σταλινισμού. Η επιστροφή στον Στάλιν περιλάμβανε, μεταξύ άλλων, την υπεράσπιση της βίαιης κολεκτιβοποίησης ως βασικό στοιχείο μιας οξείας ταξικής πάλης που στόχευε στον θρίαμβο του σοσιαλισμού. Στην πραγματικότητα, βέβαια, επρόκειτο για ένα βολονταριστικό, γραφειοκρατικό εγχείρημα με στόχο το σφετερισμό του αγροτικού πλεονάσματος, μια πολιτική που διέρρηξε την εργατο-αγροτική συμμαχία φαλκιδεύοντας τη σοσιαλιστική μετάβαση στην ΕΣΣΔ. Ύμνησαν ακόμη τις Δίκες της Μόσχας και τις μαζικές εκκαθαρίσεις της περιόδου 1936-1938, ως μια πράξη υπεράσπισης του σοσιαλισμού από τους πράκτορες του εχθρού που βρίσκονταν στο εσωτερικό της ΕΣΣΔ. Επανέλαβαν, δηλαδή, κατά γράμμα τις συκοφαντίες με τις οποίες ο Στάλιν και οι συνεργάτες του οδήγησαν χιλιάδες αγωνιστές, μεταξύ των οποίων σχεδόν όλη την ηγεσία του Οκτώβρη, στα εκτελεστικά αποσπάσματα, δυσφημώντας τα ιδανικά του σοσιαλισμού. Όσον αφορά τον Ζαχαριάδη υπήρξε μια ανάλογη υπεράσπιση των πιο λαθεμένων, καταστροφικών για το κίνημα επιλογών του, και μια συστηματική δικαίωση των αρχηγικών, δεσποτικών πρακτικών του στην καθοδήγηση του ΚΚΕ. Το αποτέλεσμα της στάσης απέναντι στον Στάλιν και τον Ζαχαριάδη ήταν να οικοδομηθεί στο ΚΚΕ, μετά το 1991, ένα σταλινικού τύπου ανώμαλο καθεστώς, που ενθάρρυνε την δουλικότητα, τον κομφορμισμό και την αμάθεια ενός μηχανισμού αποσπασμένου από τη ζωή και τις σύγχρονες ανάγκες της κοινωνίας. Αυτό συνδέθηκε με μια συστηματική παραπλάνηση των απλών αγωνιστών του ΚΚΕ.
Στο βιβλίο σου δίνεις έμφαση στην παραχάραξη από τις ηγεσίες του ΚΚΕ της ιστορίας της κρίσιμης περιόδου 1936-1952, της περιόδου των σταλινικών διώξεων στην ΕΣΣΔ, και στην κορύφωση, όπως γράφεις, της σταλινικής ανωμαλίας στο ΚΚΕ. Ασχολείσαι με αυτό το θέμα τόσο στο κύριο δοκίμιο του βιβλίου, όσο και στον σχολιασμό που κάνεις σε δύο συλλογές άρθρων του ιστορικού ερευνητή Νίκου Παπαδάτου. Ποια είναι κύρια σημεία που αναδεικνύεις;
Για να ανυψώσουν τον Στάλιν και τον Ζαχαριάδη, οι ηγεσίες του ΚΚΕ έπρεπε να πλαστογραφήσουν μεθοδικά την ιστορία τόσο του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος, ιδιαίτερα της ΕΣΣΔ, όσο και εκείνη του ελληνικού κομμουνιστικού κινήματος, είτε με παραλείψεις και αποκρύψεις ντοκουμέντων, είτε με καθαρά ψεύδη. Ειδικότερα, η έρευνα για το ελληνικό κομμουνιστικό κίνημα παρεμποδίζεται από το γεγονός ότι το ΚΚΕ δεν επιτρέπει την πρόσβαση σε πολλά σημαντικά ντοκουμέντα που υπάρχουν στα αρχεία του κόμματος στον Περισσό. Οι δύο συλλογές άρθρων που περιέχονται στα βιβλία του Παπαδάτου, Ο Μπεζεντάκος μάς άφησε γεια (εκδόσεις ΚΨΜ, Αθήνα, 2021) και Άκρως Απόρρητο. Οι σχέσεις ΕΣΣΔ-ΚΚΕ/1944-1952 (εκδόσεις ΚΨΜ, Αθήνα, 2019), παρότι ο συγγραφέας τους δεν ακολουθεί τη μαρξιστική μεθοδολογία, είναι ιδιαίτερα χρήσιμα επειδή φέρνουν στο φως ένα σώμα ντοκουμέντων από τα κρατικά αρχεία της ΕΣΣΔ, που μας επιτρέπουν να σχηματίσουμε μια τεκμηριωμένη άποψη για πρόσωπα και πράγματα του ελληνικού κομμουνιστικού κινήματος. Η πρώτη συλλογή θίγει το ζήτημα των Ελλήνων κομμουνιστών που χάθηκαν στις σταλινικές διώξεις στην ΕΣΣΔ. Περιλάμβαναν ηγετικά στελέχη του ΚΚΕ, όπως ο Χαϊτάς και ο Ευτυχιάδης, καθώς και ακτιβιστές της βάσης, με πιο εμβληματικό ανάμεσά τους τον Μπεζεντάκο, οι οποίοι είχαν δραπετεύσει από τις ελληνικές φυλακές και κατέφυγαν στην ΕΣΣΔ στις αρχές της δεκαετίας του 1930. Η τύχη αυτών των αγωνιστών αγνοούνταν μέχρι πρόσφατα, με τις κομματικές ιστορίες του ΚΚΕ να υποστηρίζουν μάλιστα ότι κάποιοι από αυτούς είχαν χαθεί στον ισπανικό εμφύλιο. Η αλήθεια είναι ότι συνελήφθησαν και εκτελέστηκαν στην ΕΣΣΔ ως κατάσκοποι, την περίοδο 1937-1938. Φυσικά υπάρχουν και άλλες περιπτώσεις αγωνιστών που έπεσαν θύματα εγκλημάτων της ζαχαριαδικής ηγεσίας, τόσο στα Δεκεμβριανά, όσο και αργότερα μετά την ήττα του ΔΣΕ, στη Γιουγκοσλαβία και αλλού. Ορισμένα στοιχεία γι’ αυτές τις εκκαθαρίσεις υπάρχουν στην έρευνα της Επιτροπής Βουρνά1, που δόθηκε στη δημοσιότητα το 1988. Πρόκειται για ζητήματα ηθικής τάξης τα οποία έχουν συγκαλύψει διαχρονικά οι ηγεσίες του ΚΚΕ.
Θα έλεγα όμως ότι ακόμη πιο σημαντική είναι η δεύτερη συλλογή, την οποία σχολιάζω εκτενέστερα στο βιβλίο. Τα ντοκουμέντα της συμβάλλουν στην αποσαφήνιση κρίσιμων ζητημάτων της ιστορίας του ΚΚΕ. Για να αρκεστώ σε ένα παράδειγμα, το 2010 το ΚΚΕ εξέδωσε τα Πρακτικά της 3ης Συνδιάσκεψης του κόμματος, με μια άθλια Εισαγωγή του Πολιτικού Γραφείου του, στην οποία εκείνο το κομματικό σώμα του 1950 εξαίρεται ως μια φωτεινή στιγμή στην κομματική ιστορία, κατά την οποία κατατροπώθηκαν οι «οπορτουνιστές», ενώ στην πραγματικότητα επρόκειτο για ένα αχρείο κυνήγι μαγισσών από την πλευρά του Ζαχαριάδη. Ενδεικτικά αναφέρω ότι ενώ το Πολιτικό Γραφείο του ΚΚΕ επικροτεί στην ως άνω Εισαγωγή το ψέμα του Ζαχαριάδη ότι η ήττα του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας (ΔΣΕ) οφειλόταν στο «πισώπλατο χτύπημα του Τίτο», στη συλλογή του Παπαδάτου υπάρχουν εκθέσεις του ίδιου του Ζαχαριάδη προς το ΚΚΣΕ που τονίζουν ότι η Γιουγκοσλαβία ήταν η μόνη χώρα που βοηθούσε τον αγώνα του ΔΣΕ. Υπάρχουν, επίσης, ντοκουμέντα που δείχνουν ότι ενώ ο Στάλιν ενθάρρυνε αρχικά τον Ζαχαριάδη προκειμένου να αξιοποιήσει τον ελληνικό εμφύλιο για να ενισχύσει τη θέση του στο πλαίσιο του Ψυχρού Πολέμου, εγκατέλειψε μετά στην τύχη του όχι μόνο τον ΔΣΕ αλλά και τον ίδιο τον Ζαχαριάδη, υποστηρίζοντας καιροσκοπικά στην 3η Συνδιάσκεψη τους Παρτσαλίδη και Βαφειάδη, επειδή οι θέσεις τους ταίριαζαν καλύτερα στις τότε προτεραιότητές του. Ενδεικτικό της στάσης του είναι το γεγονός ότι στη Συνδιάσκεψη δεν παραβρέθηκε εκπρόσωπος του ΚΚΣΕ.
Η υπόθεση Καραγιώργη έχει κεντρική θέση στη μελέτη σου. Αναφέρεσαι στην ουσιαστική εξόντωση του Καραγιώργη από την ηγεσία του Ζαχαριάδη και στους ψευδείς ισχυρισμούς του Μαΐλη και άλλων ηγετικών στελεχών του ΚΚΕ γύρω από το θέμα. Ποια διδάγματα μπορούμε να αντλήσουμε από την υπόθεση Καραγιώργη;
Η υπόθεση Καραγιώργη είναι πράγματι εξαιρετικά σημαντική για την εξαγωγή χρήσιμων συμπερασμάτων σε σχέση με το φαινόμενο του σταλινισμού. Να σημειώσω εδώ ότι στην προαναφερθείσα Εισαγωγή του Πολιτικού Γραφείου του ΚΚΕ στα Πρακτικά της 3ης Συνδιάσκεψης δεν γίνεται ούτε καν ονομαστική αναφορά στον Καραγιώργη, σαν να πρόκειται για ένα ανύπαρκτο πρόσωπο. Υπάρχουν, φυσικά, μπόλικα άρθρα του Μαΐλη στο Ριζοσπάστη με καθαρά ψεύδη, όπως ότι πριν από την 3η Συνδιάσκεψη ο Καραγιώργης δεν είχε ποτέ διαφωνήσει με τη γραμμή της Βάρκιζας. Ο Παπαδάτος παραθέτει στοιχεία από τα οποία προκύπτει αναμφισβήτητα ότι ο Καραγιώργης είχε ασκήσει κριτική στην κομματική γραμμή τόσο στην κατοχή όσο και μετά το 1945, με συνέπεια να υποβιβαστεί κομματικά στο 7ο Συνέδριο του ΚΚΕ. Επιπλέον, υπάρχει μια συνταρακτική αναφορά των ρουμανικών μυστικών υπηρεσιών με τα αιτήματα του ΚΚΕ που αφορούσαν την ανάγκη οι συνθήκες κράτησης του Καραγιώργη να είναι εξοντωτικές, περιλαμβανομένης και της υποβολής του σε συνεχή βασανιστήρια, ώστε να μην είναι σε θέση να υπερασπιστεί τον εαυτό του κατά της διάρκεια των ανακρίσεων.
Ο Καραγιώργης εξοντώθηκε επειδή άσκησε μια συνολική πολιτική κριτική στη γραμμή της ζαχαριαδικής ηγεσίας, η οποία αναδείκνυε τις τεράστιες ευθύνες της για την ήττα του κινήματος και στηλίτευε το ανώμαλο καθεστώς που αυτή είχε επιβάλει στο κόμμα. Κριτική άσκησαν τότε και οι Παρτσαλίδης και Βαφειάδης, η οποία όμως ήταν ηπιότερη. Ο Παρτσαλίδης περιορίστηκε σε κάποια επιμέρους σημεία, ενώ ο Βαφειάδης ξέπεσε στη σταλινική μεθοδολογία, εμφανίζοντας τον Ζαχαριάδη ως πράκτορα. Φυσικά, υπάρχουν και άλλες αγνοημένες και συκοφαντημένες επιφανείς μορφές της ιστορίας του ΚΚΕ, όπως για παράδειγμα ο Γιώργος Ασημίδης, συνηγέτης με τον Ζαχαριάδη του ΚΚΕ την περίοδο 1931-1934, ο οποίος διαφώνησε αργότερα μαζί του, διαγράφηκε και δολοφονήθηκε από την ΟΠΛΑ τον Δεκέμβρη του 1944. Πρόσφατα κυκλοφόρησε μια αξιόλογη μονογραφία για τον Ασημίδη από τις εκδόσεις Εύμαρος, την οποία αγνοούσα όταν έγραφα το βιβλίο2. Ο Ασημίδης δεν επέκρινε μόνο τη γραμμή του ΚΚΕ στο Συνέδριο του Λιβάνου, αλλά από το 1933 είχε αντιταχθεί στο σεκταρισμό του Ζαχαριάδη. Θα έλεγα ότι ο Καραγιώργης και ο Ασημίδης είχαν την καλύτερη πολιτική αντίληψη μεταξύ των στελεχών του ΚΚΕ εκείνης της περιόδου.
Πώς μπορούμε να εκτιμήσουμε σήμερα το ρόλο και την προσωπικότητα του Ζαχαριάδη; Άσχετα από την αποθέωσή του από τις πρόσφατες ηγεσίες του ΚΚΕ, μπορεί κανείς να διακρίνει στην προσωπικότητά του κάποια θετικά στοιχεία;
Ο Ζαχαριάδης δεν ήταν ένας εντελώς τυπικός σταλινικός ηγέτης, και κάποιες φορές είχε δείξει μια ανεξαρτησία απέναντι στις κατευθύνσεις της Κομιντέρν. Ενδεικτικά, με το «Ανοικτό Γράμμα» του «Προς το λαό της Ελλάδας» (31 Οκτωβρίου 1940) είχε καλέσει σε υπεράσπιση της ανεξαρτησίας της χώρας από την επίθεση της φασιστικής Ιταλίας, θέση που δεν ήταν συμβατή με τις τότε εκτιμήσεις για τον «ιμπεριαλιστικό» χαρακτήρα του πολέμου. Βέβαια, ο ίδιος το αναίρεσε εν μέρει με τα δυο επόμενα που ακολούθησαν (26 Νοεμβρίου 1940, και 15 Ιανουαρίου 1941). Συνολικά, όμως, ο Ζαχαριάδης διακατεχόταν από τον ίδιο αρχηγισμό και την καχυποψία που διέκριναν τον Στάλιν. Οικοδόμησε έναν άκαμπτο και ανεξέλεγκτο κομματικό μηχανισμό, περιβάλλοντας τον εαυτό του με πειθήνια, χωρίς πολιτική αντίληψη στελέχη, γεγονός που είχε καταστροφικές συνέπειες για το κίνημα. Αν ήταν άξιος ηγέτης, όταν επέστρεψε στην Ελλάδα το 1945 θα είχε συνταχτεί με τον Άρη, αντίθετα όμως συναίνεσε στην εξόντωσή του. Οι μετέπειτα επιλογές του, δηλαδή η αποχή του ΚΚΕ από τις εκλογές του 1946 και ο νέος ένοπλος αγώνας, ήταν ανεδαφικές, και οδήγησαν το κίνημα στη συντριβή, αφού ο συσχετισμός δυνάμεων είχε πλέον αλλάξει αρνητικά. Στη συνέχεια, σε τυπικό σταλινικό στιλ, κατασκεύασε αποδιοπομπαίους τράγους στο πρόσωπο του Καραγιώργη και άλλων, για να τους φορτώσει τις δικές του ευθύνες, με αποκορύφωμα τη συκοφάντηση του Πλουμπίδη ως χαφιέ. Ο απολογισμός του Ζαχαριάδη είναι, έτσι, εξαιρετικά αρνητικός. Με την αποκατάστασή του η ηγεσία του ΚΚΕ ανυψώνει σε πρότυπο τις χειρότερες πλευρές του. Για παράδειγμα, το 1950, ο Ζαχαριάδης είχε παραδεχτεί ότι η αποχή του 1946 ήταν λάθος γιατί στέρησε από το ΚΚΕ τις δυνατότητες νόμιμης δράσης του. Αντίθετα, η πρόσφατη εκδοχή της κομματικής ιστορίας τη δικαιώνει, με το επιχείρημα ότι αφού το κόμμα προσανατολιζόταν στον ένοπλο αγώνα, η συμμετοχή στις εκλογές δεν είχε κανένα νόημα. Ευτελίζουν έτσι ακόμη και τον ίδιο τον Ζαχαριάδη.
Το συμπέρασμα της ανάλυσής σου είναι ότι η ηγεσία του Ζαχαριάδη με τις επιλογές της κατέστρεψε το εαμικό κίνημα και ότι η αποκατάστασή του ίδιου και του Στάλιν από τις ηγεσίες του ΚΚΕ μετά το 1991 είναι ουσιαστικά μια δικαίωση του γραφειοκρατισμού τους, στον οποίο αυτές αναγνωρίζουν τον εαυτό τους. Πώς επέδρασε αυτή η στάση στις επιλογές του ΚΚΕ στα πρόσφατα χρόνια;
Η κύρια επίπτωση είναι η επιβολή μιας ακραία σεκταριστικής γραμμής μετά το 1991, η οποία βασικά ήταν αναπαραγωγή των σταλινικών σχημάτων του σοσιαλφασισμού (άρνηση συμμαχιών, διάσπαση στα συνδικάτα, κοκ). Στη συνέχεια, την περίοδο 2011-2012, ακολούθησε η αποκήρυξη των μεγάλων κινημάτων των αραβικών επαναστάσεων και των Αγανακτισμένων, τα οποία η ηγεσία του ΚΚΕ λοιδόρησε ως «κατευθυνόμενα από τον ιμπεριαλισμό». Ο Γκράμσι είχε πει, «Ερημώνεις για να μπορέσεις να φανείς και να διακριθείς». Με τη σταλινική αναπαλαίωσή του, οι ηγεσίες του ΚΚΕ κατά τις τελευταίες τρεις δεκαετίες παραμέρισαν τις καλύτερες παραδόσεις του κομμουνιστικού κινήματος για να θέσουν στο επίκεντρο τον εαυτό τους. Ανύψωσαν τον Στάλιν για να εμφανιστούν ως συνεχιστές, δήθεν, μιας μεγάλης επαναστατικής παράδοσης. Και στο όνομα αυτής της παράδοσης επέδειξαν στην πράξη ιστορική τύφλωση και ανεπάρκεια, αποδεικνύοντας άθελά τους ότι δεν υπάρχει τίποτα επαναστατικό στο σταλινισμό.
Επιμέλεια: Χάρης Γολέμης
Σημειώσεις του Επιμελητή:
1. Τον Σεπτέμβριο του 1987, με πρωτοβουλία των Τάσου Βουρνά ιστορικού συγγραφέα και δημοσιογράφου και Βασίλη Νεφελούδη, ιστορικού στελέχους του ΚΚΕ, συστήθηκε «Επιτροπή Πρωτοβουλίας για την αποκατάσταση της μνήμης των αγωνιστών της Αριστεράς που συκοφαντήθηκαν και εξοντώθηκαν από τμήμα της ηγεσίας της». Η Επιτροπή, στην οποία μετείχαν επίσης οι Κώστας Αναστασιάδης, δημοσιογράφος, Γιάννης Δαμασκόπουλος, ανταρτοεπονίτης στα χρόνια της κατοχής, Μπάμπης Δρακόπουλος, πρώην Γραμματέας του ΚΚΕ Εσωτερικού, Γιώργος Ζαρογιάννης, ταξίαρχος-καπετάνιος του ΕΛΑΣ, και Γαβριήλ Λαμπάτος, στέλεχος της ΕΚΟΝ Ρήγας Φεραίος, δημοσιοποίησε το πόρισμά της στις 17 Μάϊου του 1988. Όπως αναφέρει ο Κεφαλής στην υποσημείωση 20 του βιβλίου του (σελ.493), το πόρισμα υπάρχει στο διαδίκτυο στη διεύθυνση https://www.marxists.org/ellinika/odmaaa/apokatastasi_170588.htm
2. Ελένη Κωνσταντινίδου, Ο Γ. Ασημίδης (1907-44). Η μικρή ιστορία μέσα στη μεγάλη, Εύμαρο
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου