Πρίμο Λέβι Μια φωνή από την άβυσσο

Θανάσης Γιαλκέτσης    22.03.2019,ΕΦ.ΣΥΝ.

           Συμπληρώνονται φέτος εκατό χρόνια από τη γέννηση του Πρίμο Λέβι (1919-1987). Ο Λέβι ήταν ένας από τους λίγους επιζήσαντες από το Αουσβιτς. Με το έργο του κατέθεσε τη σημαντικότερη γραπτή μαρτυρία για τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης.

Το κείμενο που ακολουθεί είναι απόσπασμα συνέντευξης του Πρίμο Λέβι, που δημοσιεύτηκε τον Οκτώβριο του 1986 στη βρετανική περιοδική επιθεώρηση «London Magazine».

● Τι συνέβη σε σας και στους άλλους Εβραίους υπό το καθεστώς του Μουσολίνι;

Οταν ήμουν παιδί και έφηβος, το ότι ήμουν Εβραίος δεν ήταν πολύ σημαντικό για μένα. Η οικογένειά μου δεν ήταν θρησκευόμενη. Οι Εβραίοι στην Ιταλία μιλούν και μιλούσαν πάντα ιταλικά. Υπήρχε ελάχιστη διαφορά ανάμεσα σε μένα και στους Ιταλούς φίλους μου.

Αν ένας συμμαθητής μου με ρωτούσε γιατί δεν είχα χριστουγεννιάτικο δέντρο ή γιατί δεν συμμετείχα στις θρησκευτικές γιορτές των καθολικών, του εξηγούσα ότι εξωτερικά ήμουν όμοιος με αυτόν, αλλά εσωτερικά ήμουν λίγο διαφορετικός: δεν ανήκα σε έναν άλλο λαό, αλλά μόνο σε μια παράδοση λίγο διαφορετική από τη δική του. Αυτή η κατάσταση πραγμάτων διακόπηκε αιφνίδια το 1938, με τη θέσπιση από τον Μουσολίνι των ρατσιστικών νόμων, που ήταν ίδιοι με τους χιτλερικούς της Νυρεμβέργης. Οι Εβραίοι που κατείχαν θέσεις ή αξιώματα εξαρτώμενα από την κυβέρνηση ή από το φασιστικό κόμμα εκδιώχθηκαν.

● Και τι έγινε με το πρόβλημα της κατοχής;

Μεταξύ του 1938 και του 1943 κατορθώναμε να βρίσκουμε μερικά τεχνάσματα για να ζούμε παρά τη νέα νομοθεσία. Στις 8 Σεπτεμβρίου 1943 όμως τα δύο τρίτα της Ιταλίας έπεσαν στα χέρια του Χίτλερ. Ενας θείος μου και ένας ξάδερφός μου ήταν μεταξύ εκείνων που δολοφονήθηκαν. Βδομάδα τη βδομάδα η κατάσταση των Ιταλών Εβραίων γινόταν όλο και περισσότερο όμοια με εκείνη των Εβραίων στην Πολωνία ή στη Γερμανία.

Οι Εβραίοι υποχρεώθηκαν από τον νόμο να στέλνονται στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, που ήταν διάσπαρτα στη χώρα. Εγώ κατέφυγα στα βουνά ως αντάρτης μαζί με μιαν ομάδα φίλων που δεν ήταν Εβραίοι. Να παλέψουμε για την Αντίσταση ήταν το σωστό πράγμα που έπρεπε να κάνουμε, αλλά δεν ήμασταν καλά προετοιμασμένοι και εκπαιδευμένοι κι έτσι σύντομα μας συνέλαβαν.

Οι στρατιώτες που με συνέλαβαν ήταν Ιταλοί φασίστες. Με ανέκριναν και από ανόητη υπερηφάνεια παραδέχτηκα ότι είμαι Εβραίος. Ναι, ήταν μια ανοησία, όπως επιβεβαιώθηκε αργότερα από τα γεγονότα, αλλά ήθελα να καταδείξω ότι όχι μόνο οι χριστιανοί, αλλά και οι Εβραίοι αντιπάλευαν τον φασισμό. Εκτοπίστηκα στο Αουσβιτς.

● Στο εσωτερικό των στρατοπέδων συγκέντρωσης δεν υπήρχαν νόμοι. Τι γινόταν με τους ηθικούς νόμους κάθε ατόμου;

Στο στρατόπεδο συγκέντρωσης είχαμε μια διχασμένη ηθικότητα. Δεν ξεχνούσαμε ποτέ την αθάνατη ηθική διδασκαλία των δέκα εντολών, αλλά στην καθημερινή ζωή ήταν αδύνατο να τηρούμε αυτούς τους νόμους. Ημασταν περικυκλωμένοι από εχθρούς και σε εκείνες τις περιστάσεις οι δέκα εντολές δεν ίσχυαν πάντοτε. Δεν μας ήταν δυνατό να σκοτώσουμε έναν Γερμανό, αλλά, αν μας δινόταν μια τέτοια ευκαιρία, θα το είχαμε κάνει. Το να κλέβει κανείς δεν θεωρούνταν έγκλημα ή αμαρτία. Δεν μιλώ φυσικά για κλοπή μεταξύ μας, αυτή ήταν σίγουρα αμάρτημα.

Από την άλλη μεριά, το να κλέβουμε από τους Γερμανούς -κουβέρτες, λάδι, οποιοδήποτε πράγμα- δεν ήταν αμαρτία. Αντίθετα, ήταν τιμή για μας να το κάνουμε χωρίς να μας παίρνουν χαμπάρι ή να μας τιμωρούν.

● Ετσι εκείνη η χρονιά, που την περάσατε εκτός νόμου, αποτέλεσε μια αυτοτελή εμπειρία η οποία δεν επηρέασε τη συμπεριφορά σας στη μελλοντική ζωή.

Ακριβώς. Ο νόμος δεν είχε χαθεί. Βρισκόταν μόνο σε λήθαργο. Στο πρώτο μου έργο περιέγραψα τις δέκα μέρες που πέρασαν μεταξύ της αναχώρησης των Γερμανών και της άφιξης των Ρώσων. Εντεκα από μας είχαν την καλή τύχη να εγκαταλειφθούν στο αναρρωτήριο του στρατοπέδου. Εγώ και άλλα δύο πρόσωπα, που είχαν ακόμη κάποια δύναμη, οργανωθήκαμε όσο καλύτερα μπορούσαμε, για να εξασφαλίσουμε σε μας και στους άλλους, οι οποίοι εξάλλου δεν ήταν φίλοι μας, τροφή και θέρμανση. Ηταν μια άμεση επιστροφή στην ηθικότητα. Γνωρίζω πολλούς επιζήσαντες. Οι περισσότεροι από αυτούς επέστρεψαν στην κανονική ηθικότητα. Λίγοι μόνο επιδιώκουν την εκδίκηση. […]

● Εσείς αισθανθήκατε το χρέος, την ανάγκη να αφηγηθείτε.

Ναι, κι αισθάνθηκα και την ευτυχία που το έκανα. Εξάλλου για μένα το να γράψω το «Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος» υπήρξε ένα είδος θεραπείας. Οταν επέστρεψα στο σπίτι, δεν αισθανόμουν απολύτως ήσυχος. Αισθανόμουν, αντίθετα, βαθιά αναστατωμένος. Ενα ορισμένο ένστικτο με έσπρωχνε να αφηγηθώ την περιπέτειά μου. Την αφηγήθηκα προφορικά σε πολλούς, ακόμη και σε άγνωστα πρόσωπα. Επειτα κάποιος με συμβούλεψε λέγοντάς μου ότι θα μπορούσα και να τη γράψω. Ετσι προσπάθησα να το κάνω και μέσα από την πράξη της γραφής αισθάνθηκα ότι θεραπευόμουν βαθμιαία. Και τελικά θεραπεύτηκα. Αυτό ήταν το πρώτο μου βιβλίο.

Το δεύτερο έργο μου, «Η ανακωχή», γράφτηκε δεκαπέντε χρόνια αργότερα. Σε αυτή την περίπτωση δεν επρόκειτο για ένα ζήτημα θεραπείας ή ανάρρωσης. Αντιπροσώπευε την απλή και καθαρή χαρά να αφηγηθώ μια ιστορία και νομίζω ότι ο αναγνώστης το αντιλαμβάνεται.

● Η κριτική έχει υπογραμμίσει πολύ τον νηφάλιο και μετρημένο τόνο της φωνής που αφηγείται στα έργα σας. Πρόκειται για λογοτεχνική επινόηση ή αυτός ο τόνος είναι ένα προσωπικό σας χαρακτηριστικό;

Δεν είναι διόλου μια επινόηση, είναι η προσωπικότητά μου, είναι ο δικός μου τρόπος ζωής. Γενικά δεν είμαι επιρρεπής στην οργή ή στην εκδίκηση. Ο τόνος της φωνής μου δεν αποτελεί ούτε αρετή ούτε ελάττωμα, είναι κάτι ενδιάμεσο. Δεν είμαι ιδιαίτερα υπερήφανος για τη νηφαλιότητά μου, έχω μάλιστα δεχτεί κριτική γι’ αυτό. Ωστόσο αποδοκιμάζω έντονα τα έργα που περιγράφουν με τρόπο υστερικό το Ολοκαύτωμα.

● Το μυθιστόρημά σας τελειώνει με μια φράση που αντλείτε από μια εφημερίδα, η οποία έχει την είδηση της βόμβας στη Χιροσίμα. Συμπεραίνω συνεπώς ότι, παρ’ όλο που το Αουσβιτς και η Χιροσίμα δεν μπορούν να τοποθετηθούν στο ίδιο επίπεδο, κατά κάποιον τρόπο είναι ωστόσο θεμιτό να τα συνδέουμε.

Στους προσεχείς αιώνες, αν ποτέ θα υπάρξουν, θα θυμούνται τον δικό μας αιώνα ως τον αιώνα του Αουσβιτς και της Χιροσίμα. Γι’ αυτό τον λόγο τέλειωσα το βιβλίο μου με ένα διπλό μήνυμα, σκόπιμα αμφίσημο, που αναγγέλλει τη γέννηση ενός παιδιού -εκπροσώπου της συνέχισης του ανθρώπινου γένους- και τον βομβαρδισμό της Χιροσίμα, που αντιπροσωπεύει αντίθετα την απειλή εναντίον αυτής της συνέχισης.

● Ο Δάντης είναι σημαντικός για σας, όπως είναι για όλους τους Ιταλούς συγγραφείς. Ενας κριτικός έγραψε ότι αν έργα όπως το «Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος» και «Η ανακωχή» περιγράφουν αντίστοιχα την «Κόλασή» σας και το «Καθαρτήριό» σας, το «Περιοδικό σύστημα» αντιπροσωπεύει τον «Παράδεισό» σας.

Δεν πιστεύω στον επίγειο παράδεισο και ακόμη λιγότερο πιστεύω στον επουράνιο παράδεισο. Δεν νομίζω ότι «Το περιοδικό σύστημα» περιγράφει έναν παράδεισο, εκτός αν εσείς ορίζετε παράδεισο την κανονική ζωή και αυτό θα μπορούσε να είναι και αληθινό. […]