Κοινωνικός Δαρβινισμός: Μια παρερμηνεία του Δαρβίνου

Ο Πατρίκ Τορτ είναι φιλόσοφος, γλωσσολόγος και ιστορικός των επιστημών. Η ακόλουθη συνέντευξή του δημοσιεύτηκε στο γαλλικό περιοδικό L’Obs.

● Στο βιβλίο σας «L’Effet Darwin», που εκδόθηκε πριν από δέκα χρόνια, διατυπώνατε ένα αμείλικτο κατηγορητήριο εναντίον του κοινωνικού δαρβινισμού. Γιατί κατά τη γνώμη σας αυτή η θεωρία είναι μια προδοσία της σκέψης του Δαρβίνου;

Ας θυμηθούμε πρώτα απ’ όλα ότι το ρεύμα κοινωνιολογικής σκέψης που αποκαλείται «κοινωνικός δαρβινισμός» –η έκφραση αυτή χρονολογείται από το 1880– συγκροτήθηκε ανεξάρτητα από τον Δαρβίνο. Ο ιδρυτής του, ο Βρετανός φιλόσοφος και μηχανικός Χέρμπερτ Σπένσερ (1820-1903), διαστρέβλωσε και υποβάθμισε την έννοια της φυσικής επιλογής, την οποία ανακάλυψε το 1858, κατά τη διάρκεια της παρουσίασης ενώπιον μιας λονδρέζικης εταιρείας λογίων και επιστημόνων της θεωρίας που επεξεργάστηκε ο Δαρβίνος σε συνεργασία με τον φυσιοδίφη Αλφρεντ Ράσελ Γουάλας. Την επόμενη χρονιά, ο Δαρβίνος δημοσιεύει την «Καταγωγή των ειδών»,
το κείμενο που θεμελιώνει τη θεωρία της εξέλιξης, στο οποίο προτείνει την εξήγηση του μετασχηματισμού των ειδών με τον μηχανισμό της φυσικής επιλογής οργανικών παραλλαγών που πλεονεκτούν στους κόλπους ενός φυσικού περιβάλλοντος, το οποίο λειτουργεί σαν κόσκινο.Ας θυμηθούμε τις κυριότερες αρχές της θέσης του: όλα τα ζωντανά όντα, σημειώνει ο Δαρβίνος, παράγουν αυθόρμητα παραλλαγές που μπορούν να είναι γι’ αυτά, σε συνάρτηση με τις συνθήκες του περιβάλλοντος, ευνοϊκές, αδιάφορες ή δυσμενείς. Θα μεταβιβαστούν από γενιά σε γενιά μόνον οι παραλλαγές που παρουσιάζουν το πιο ισχυρό πλεονέκτημα για τους οργανισμούς, επιτρέποντάς τους την καλύτερη πρόσβαση στους διαθέσιμους πόρους, μέσα σε ένα περιβάλλον του οποίου τα όρια υποκινούν έναν διαρκή ανταγωνισμό ανάμεσα στα άτομα και ανάμεσα στα είδη.

Με την ίδια κίνηση, οι οργανισμοί που μειονεκτούν θα εξαλειφθούν από την πάλη για την ύπαρξη και από τον ανταγωνισμό με οργανισμούς καλύτερα προσαρμοσμένους στις συνθήκες αυτής της πάλης. Η επιλογή, σε αυτό το επίπεδο, είναι επομένως αδιαχώριστη από την εξάλειψη.

Ετσι κι αλλιώς, στην «Καταγωγή των ειδών» ο άνθρωπος μόλις που αναφέρεται. Η δαρβινική θεωρία της φυσικής επιλογής βασίζεται αποκλειστικά στη μελέτη των ζώων και των φυτών. Αυτό δεν εμπόδισε τον Σπένσερ να δει σε αυτήν ένα οικουμενικό σχέδιο, που έδινε μιαν επιστημονική βάση στις υπερφιλελεύθερες επιλογές του στο πολιτικό και κοινωνικό πεδίο.

Επικροτούμενος από τους θιασώτες ενός φιλελεύθερου φονταμενταλισμού, που συνόδευε τότε, στη Μεγάλη Βρετανία, την άνθηση του βικτοριανού βιομηχανισμού, υποστήριζε ότι η βελτίωση των ανθρώπινων κοινωνιών πρέπει να ακολουθεί τον φυσικό νόμο της επιβίωσης των πιο προικισμένων και της συνακόλουθης εξάλειψης των λιγότερο ικανών.

Αναπτύσσοντας αυτές τις θέσεις στις δεκαετίες 1860 και 1870, ο Σπένσερ προλαβαίνει τον Δαρβίνο, ο οποίος θα επεκτείνει τη θεωρία του στην ανθρώπινη ύπαρξη το 1871, στο έργο του «Η καταγωγή του ανθρώπου».

Τι διαβάζουμε λοιπόν σε αυτό το σε μεγάλο βαθμό παραγνωρισμένο βιβλίο, που αποτελεί ωστόσο, μετά την «Καταγωγή των ειδών», τον άλλο πόλο της δαρβινικής σκέψης; Αυτό που χαρακτηρίζει το ανθρώπινο είδος στην εξέλιξή του είναι η εμφάνιση της ηθικής και του πολιτισμού, που προήλθαν από την επιλογή κοινωνικών ενστίκτων και από την ενίσχυση των ορθολογικών ικανοτήτων. Με βάση μιαν επέκταση του συναισθήματος της «συμπάθειας» –που ο Δαρβίνος δανείζεται από τη φιλοσοφία του σκοτσέζικου Διαφωτισμού, εκείνη του Ντέιβιντ Χιουμ και του Ανταμ Σμιθ–, αυτή η διαδικασία εκπολιτισμού γεννάει την ανάπτυξη συνεργατικών συμπεριφορών και πολλαπλών μορφών αφοσίωσης στον άλλον. Κατανοούμε ότι ο Δαρβίνος αποδοκίμαζε τις θεωρίες του Σπένσερ και των οπαδών του, που τον εμφάνιζαν να λέει, για το θέμα του ανθρώπου, το αντίθετο από αυτό που σκεφτόταν και που είχε γράψει.

● Σύμφωνα με τον Δαρβίνο, επομένως, ο άνθρωπος αποτελεί μιαν εξαίρεση στους κόλπους του ζωικού κόσμου και είναι το μόνο είδος που είναι ικανό για «συμπάθεια» και καλοσύνη;

Πολύ πριν η ανάπτυξη των μελετών για τα εξελιγμένα θηλαστικά μάς επιτρέψει να διευκρινίσουμε τις γνώσεις μας γι’ αυτό το θέμα, ο Δαρβίνος υπογράμμιζε ότι στους κόλπους αυτών των ομάδων ζώων, που συγγενεύουν φυλογενετικά με το ανθρώπινο είδος, υπάρχουν στοιχεία που προεικονίζουν τις συνεργατικές μας συμπεριφορές.

Για παράδειγμα, αυτός στάθηκε πολύ στις πολλαπλές μορφές αλληλοβοήθειας, ιδίως αμυντικής, μεταξύ των πιθήκων, οι οποίοι, γράφει, είναι ικανοί ακόμη και για «ηρωικές» πρωτοβουλίες προκειμένου να σώσουν έναν μικρό πίθηκο που κινδυνεύει ή να υπερασπιστούν έναν «αγαπημένο φύλακά τους» που δέχεται επίθεση από έναν άλλο πίθηκο. Σύμφωνα όμως με τον Δαρβίνο, το ανθρώπινο είδος εκδηλώνει στη σχέση του με το περιβάλλον μοναδικά χαρακτηριστικά.

Μαζί με τον Αλφρεντ Ράσελ Γουάλας συμμεριζόταν την ιδέα ότι ο άνθρωπος, στην πορεία της εξέλιξης, διακρίνεται στους κόλπους του ζωικού βασιλείου από μια μοναδική αντιστροφή των τρόπων προσαρμοστικής συμπεριφοράς. Τα άλλα ζώα, παρά τις ευκαιριακές ή τακτικές διευθετήσεις που κάνουν στο περιβάλλον ζωής τους, καταλήγουν να είναι στενά εξαρτημένα από τις διακυμάνσεις αυτού του περιβάλλοντος και, συνεπώς, είναι αναγκασμένα να προσαρμόζονται φυσιολογικά στις επιλεκτικές πιέσεις που αυτό ασκεί.

Ο άνθρωπος, αντίθετα, εξαιτίας των εξαιρετικών εγκεφαλικών του ικανοτήτων, των τεχνικών του δεξιοτήτων και των δυνατοτήτων του για συλλογική οργάνωση, χειραφετείται σε μεγάλο βαθμό από αυτούς τους καταναγκασμούς, μετασχηματίζοντας το περιβάλλον του σε ενισχυτικό της επιβίωσης.

Αυτό σημαίνει, μιλώντας σχηματικά, ότι αυτός προσαρμόζει το περιβάλλον του στις ανάγκες του μάλλον, παρά προσαρμόζεται σε αυτό· μια αντιστροφή που μεταφράζεται σε μιαν ισχυρή μείωση των οφειλόμενων στην επιλογή αποτυχιών. Ταυτόχρονα, η επιλογή των κοινωνικών ενστίκτων ευνόησε στον άνθρωπο την επέκταση των «συμπαθητικών» διαθέσεων, τη διεύρυνση των αλληλέγγυων και συνεργατικών συμπεριφορών, την επιμήκυνση της διάρκειας των φροντίδων που προσφέρει στους απογόνους του, την πολύπλοκη διαμόρφωση και τη ρύθμιση της κοινωνικής δραστηριότητας.

Γεννημένος από αυτή την επιλογή, ο πολιτισμός διεύρυνε την άσκηση της ορθολογικότητας μέσω της κοινοτικής αλληλοβοήθειας και της ηθικής εκπαίδευσης, που αυτή απαιτεί για την τελειοποίησή της. Σε αυτή την προοπτική, το επίπεδο εσωτερικής αλληλεγγύης μιας ανθρώπινης ομάδας γίνεται το ηθικό μέτρο του βαθμού εκπολιτισμού της.

● Η φυσική επιλογή δεν έπαιξε επομένως κανένα ρόλο στην ανάπτυξη των γνωστικών και τεχνικών ικανοτήτων της ανθρώπινης ύπαρξης;

Χωρίς να χάνεται εντελώς, η φυσική επιλογή δεν άσκησε, σύμφωνα με τον Δαρβίνο, παρά μικρή επίδραση στη διαδικασία βελτίωσης του ανθρώπινου είδους, την οποία αυτός ονομάζει κατάσταση πολιτισμού. Είναι αυτή η διαδικασία που περιέγραψα με την έννοια του «αποτελέσματος του ανατρεπτικού της εξέλιξης»: Μολονότι τα κοινωνικά ένστικτα προκύπτουν από τη φυσική επιλογή στο πλαίσιο της αιώνιας πάλης για την ύπαρξη, ο πολιτισμός δεν μπορεί να οριστεί παρά ως η διαρκής ανατροπή του μηχανισμού της επιλογής, ο οποίος προηγείται από αυτόν και τον παρήγαγε. Μπορούμε να συνοψίσουμε αυτό το παράδοξο φαινόμενο με αυτό το σχήμα: η φυσική επιλογή, μέσα από τον δρόμο των κοινωνικών ενστίκτων, επέλεξε τον πολιτισμό, του οποίου τα χαρακτηριστικά και η εξελικτική τάση αντιτίθενται στη φυσική επιλογή. Με άλλα λόγια, εκεί όπου η φυσική επιλογή εξαλείφει, ο πολιτισμός προστατεύει. […
Ο Πατρίκ Τορτ είναι φιλόσοφος, γλωσσολόγος και ιστορικός των επιστημών. Η ακόλουθη συνέντευξή του δημοσιεύτηκε στο γαλλικό περιοδικό L’Obs.