του Θωμά Αθ. Αγραφιώτη
ΝΤΟΚΙΜΑΝΤΕΡ & «ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗΣ» (1975)
Με τον «Καραγκιόζη» της Βουδούρη, το έτος 1975, ο κινηματογράφος αντιμετωπίζει για πρώτη φορά τον Καραγκιόζη, επισήμως από την οπτική γωνία του ντοκιμαντέρ και όχι της μυθοπλασίας. Το ντοκιμαντέρ αυτό, πολύ πρωτότυπο και φιλόδοξο για την εποχή του, είχε ως θέμα του την ιστορική πορεία της τέχνης του Θεάτρου Σκιών (μετά από την Επανάσταση του 1821) και τις κοινωνιολογικές διαστάσεις αυτής της πορείας, παράλληλα με το βίο του ελεύθερου νεοελληνικού κράτους. Η Βουδούρη συνεργάστηκε κυρίως με τον Κορίνθιο καραγκιοζοπαίχτη Σάββα Γκιτζάρη, όπως επίσης και με τους Σωτήρη και Ευγένιο Σπαθάρη, Μάνθο Αθηναίο και Μίμη Μάνο-Αθανασίου.
Το ντοκιμαντέρ αυτό, σε γενικές γραμμές, αντιμετωπίστηκε με θετικά σχόλια από την τότε κριτική. Ιδιαίτερα θετικός ήταν π.χ. ο Γιάννης Σολδάτος:
«“Μια πρώτη προσέγγιση μιας λαϊκής τέχνης στον κινηματογράφο” χαρακτηρίζει η Βουδούρη την ταινία της, Καραγκιόζης. Και είναι πράγματι μια εικονοποίηση μέσα από μια σύγχρονη μορφή θεάματος (κινηματογράφος) μιας παλιότερης (Καραγκιόζης). Παράλληλα, οι βλέψεις της σκηνοθέτιδας εκτείνονται και στο χώρο της κοινωνιολογικής ανάλυσης του φαινομένου, χωρίς όμως να τον εξαντλούν. Πλούσιο υλικό υπάρχει στη διάθεσή της όπως και πλήθος μαρτυρίες. Και όλα αυτά συγκεντρώνονται στην ταινία, δημιουργώντας σημαντική κατάσταση για ένα λαϊκό θέαμα που περνάει στο περιθώριο της κοινωνικής ζωής, για να καταντήσει μουσειακό είδος» (Γ. Σολδάτου, Ιστορία του Ελληνικού Κινηματογράφου, τόμ. Δ΄, Αθήνα 1991, σ. 268).
Οφείλουμε πάντως, για την ιστορικότητα του πράγματος, να πούμε ότι δεν έλειψαν και οι αρνητικές τοποθετήσεις για την ταινία της Βουδούρη, οι οποίες διατυπώνονταν συνήθως μετά τα αρχικώς θετικά παραπάνω σχόλια. Οι αρνητικές κριτικές επισήμαναν: α) τις σχηματικές και βεβιασμένες συνδέσεις ανάμεσα στη θεματολογική παρουσίαση και την κοινωνικοπολιτική έρευνα του Καραγκιόζη, β) την έλλειψη συνοχής της ταινίας σαν ολότητα, γ) την επαναληπτικότητα και τη σχετική φλυαρία κατά την πορεία της αφήγησης, ως προς την αντιστικτική παράθεση της ιστορίας του Καραγκιόζη και της ελληνικής ιστορίας μετά από την Επανάσταση του 1821, δ) τα κενά κατά την αφήγηση που ενδεχομένως να οφείλονταν και σε πιθανές οικονομικές δυσκολίες της παραγωγής, ε) την έλλειψη μιας παρουσίασης για το «πώς λειτουργεί ο Καραγκιόζης στο αναπαραστατικό πια επίπεδο», ενώ στ) είχε επισημανθεί από εφημερίδα της εποχής η (εκ των υστέρων βεβαίως) πρόταση το ντοκιμαντέρ αυτό να «περικλειόταν στην κατηγορία του έργου μικρού μήκους», προκειμένου να είχαν απαλειφθεί ευκολότερα τα όποια αρνητικά στοιχεία.
Ιδιαίτερα δηκτική όμως ήταν η κριτική του καραγκιοζοπαίχτη Γιάννη Χατζή, ο οποίος ήταν ίσως ο πιο αυστηρός και απαιτητικός κριτής της ταινίας, σύμφωνα με το παρακάτω αρκετά μεταγενέστερο κείμενό του από τα «Κινηματογραφικά Τετράδια»:
«Το 1975, στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης, η Λένα Βουδούρη παρουσιάζει την ταινία της Ο ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗΣ. Οι καλές προθέσεις της σκηνοθέτιδας δεν αρκούν, για να επαξιώσουν τις μεγαλόπνοες προθέσεις της που τελικά παραμένουν ασαφείς, μετά τις συχνές κοινωνικοϊστορικές ερμηνευτικές παρεμβολές από τη νεότερη ελληνική ιστορία, σε μια παράλληλη παρουσίαση της εξελικτικής πορείας του Καραγκιόζη. Τελικά, ο θεατής, αφού ελάχιστα πληροφορείται για τον Καραγκιόζη, φεύγει από την προβολή με την απορία αν είδε ντοκιμαντέρ για τη νεότερη ιστορία μας μέσω Καραγκιόζη ή ντοκιμαντέρ για τον Καραγκιόζη μέσω ιστορίας σε μια αποτυχημένη σύνδεση» (Γ. Χατζή, «Κινηματογράφος και Καραγκιόζης», ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΕΤΡΑΔΙΑ, τεύχ. 11 (1983), σ. 77-78).
Η προσέγγιση του Καραγκιόζη μέσα από τα ντοκιμαντέρ συνεχίστηκε κυρίως χάρη σε τηλεοπτικές παραγωγές. Ας δούμε όμως και τέσσερις άλλες σχετικές κινηματογραφικές περιπτώσεις, με αφορμή την ταινία της Βουδούρη:
α) Το έτος 1978, ο Διονύσης Γρηγοράτος σκηνοθετεί ένα τρίωρο ντοκιμαντέρ με τον τίτλο «Παράσταση για ένα ρόλο», με θέμα την άμεση και καταστροφική εξάρτηση της Ελλάδας από τις «προστάτιδες» μεγάλες δυνάμεις και γενικότερα από τον ξένο παράγοντα κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα (μικρασιατική εκστρατεία και καταστροφή, γερμανική κατοχή και εμφύλιος πόλεμος, κυπριακό ζήτημα και κυπριακή τραγωδία). Ένας από τους συνεργάτες του ντοκιμαντέρ ήταν ο καραγκιοζοπαίχτης Βάγγος (1922-2008), ο οποίος (κατά την εξιστόρηση των γεγονότων και με έγχρωμες φιγούρες) παρουσιάζει τον τελάλη Χατζηαβάτη να στέλνει στον Αγά για υπηρέτη τον πολυτεχνίτη και ερημοσπίτη Καραγκιόζη, ο οποίος παριστάνει τον πολύξερο.
β) Το έτος 1980, ο Παντελής Βούλγαρης σκηνοθετεί την ταινία «Ελευθέριος Βενιζέλος: 1910-1927», με την οποία εξιστορεί τη ζωή και τη δράση του κρητικού πολιτικού Ελευθέριου Βενιζέλου από το 1910 μέχρι το 1927. Πρόκειται για μια ταινία μυθοπλασίας, η οποία όμως έχει αξιοποιήσει γραπτές ιστορικές πηγές, ενώ έχουν ενσωματωθεί μέσα της και αποσπάσματα από τα «Επίκαιρα» εκείνης της εποχής. Ένας εκ των συνεργατών της ταινίας ήταν και ο καραγκιοζοπαίχτης Αντώναρος (1924-1999), ο οποίος (στην αρχή της δράσης, στα 1910) παρουσιάζει μια παράσταση Καραγκιόζη στο σπίτι του Μπενάκη και με τον Ελευθέριο Βενιζέλο να εκφράζει, ως θεατής, το θαυμασμό του για αυτό το λαϊκό θέαμα. Ο Μπενάκης αναγγέλλει το έργο, λέγοντας πως θα το παρουσιάσει ο (Αντώνης) Μόλλας. Στο προβαλλόμενο απόσπασμα, ο Χατζηαβάτης συναντά τον Αγά, ο οποίος θέλει να προσλάβει έναν καλό και τίμιο υπηρέτη. Ο Χατζηαβάτης δέχεται να τον βοηθήσει, ενώ ο σκηνοθέτης, πολύ εύστοχα, μας δείχνει και τα παρασκήνια πίσω από τον μπερντέ, την ώρα της παράστασης. Οι φιγούρες είναι σκαλιστές, όπως και τα σκηνικά, καθώς ο ελληνικός Καραγκιόζης δεν ήταν ακόμα έγχρωμος το 1910.
γ) Στον «Πολύτεκνο» του Ερρίκου Θαλασσινού, το 1964, ο Γιώργος Χαρίδημος (1924-1996) προλογίζει τον ομώνυμο ήρωα Θανάση Βέγγο με τον πολύτεκνο Καραγκιόζη και τα Κολλητήρια του στον επιβλητικό μπερντέ του.
δ) Η σπονδυλωτή ταινία «Η Ελληνίδα και ο Έρωτας» γυρίστηκε το έτος 1962 σε σκηνοθεσία Νέστορα Μάτσα και σενάριο Νέστορα Μάτσα και Κώστα Ασημακόπουλου. Ο εύγλωττος τίτλος της ταινίας ορίζει και το θέμα της: «Είκοσι μία μικρές ιστορίες, με κοινό θέμα τις Ελληνίδες και τον έρωτα, από την ελαφριά και πολύ πικάντικη πλευρά του, που παρουσιάζει ο Ανδρέας Μπάρκουλης» (Δ. Κολιοδήμου, Λεξικό Ελληνικών Ταινιών από το 1914 μέχρι το 2000, εκδ. Γένους, Αθήνα 2001, σ. 144). Παρών στο έργο αυτό και ο καραγκιοζοπαίχτης Ευγένιος Σπαθάρης, ο οποίος διηγείται τον έρωτα του Καραγκιόζη με την κόρη του Πασά. Στη σύντομη παράστασή του (διάρκειας λίγο μικρότερης των δύο λεπτών), συμμετέχουν οι έγχρωμες φιγούρες του Καραγκιόζη, της Βεζυροπούλας, του Πασά και του Μπαρμπαγιώργου, οι οποίες όμως φαίνονται ασπρόμαυρες στην οθόνη, ανάμεσα στα σκαλιστά σκηνικά της παράγκας και του σαραγιού. Πρόκειται, εν ολίγοις, για μια απλή εμφάνιση του Θεάτρου Σκιών, που προσθέτει μεν κάτι κωμικό και χαριτωμένο στην ταινία, χωρίς όμως να νοηματοδοτεί το περιεχόμενό της:
ΑΦΗΓΗΤΗΣ: Αλλά και ο Καραγκιόζης έχει τα ερωτικά του προβλήματα. Ας τον παρακολουθήσουμε, λοιπόν, στον έρωτά του μετά της Βεζυροπούλας.
ΒΕΖΥΡΟΠΟΥΛΑ: Άντρα μου απεφάσισα να κάνω, Καραγκιόζη, εσένα!
ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗΣ: Να τα μας!
ΒΕΖΥΡΟΠΟΥΛΑ: Δεν με αγαπάς; Άδικα, λοιπόν, σε είχα μες στο μυαλό μου; Άδικα σε λάτρευα; (Κλαίει με λυγμούς)
ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗΣ: Σώπα, ρε κυρά! Για στάσου!
ΒΕΖΥΡΟΠΟΥΛΑ: Δεν θέλω τέτοια ζωή! (Κλαίει)
ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗΣ: Αχ! Μανούλα μου! (Κλαίει με λυγμούς)
ΒΕΖΥΡΟΠΟΥΛΑ: Κλαις;
ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗΣ: Ναι! (Συνεχίζει να κλαίει)
ΒΕΖΥΡΟΠΟΥΛΑ: Σώπα! Εγώ έπαψα!
ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗΣ: Εσύ είχες αρχίσει πιο πρώτα! (Κλαίει ακόμα με λυγμούς)
ΒΕΖΥΡΟΠΟΥΛΑ: Με αγαπάς; Να! Έρχεται ο μπαμπάς!
ΠΑΣΑΣ: (Βγαίνει από τη μεριά της παράγκας) Τι έγινε, παιδί μου! Να ακούσω την απόφασή σου, ποιος θα είναι ο μέλλων γαμπρός μου! Ποιος είναι ο άντρας σου!
ΒΕΖΥΡΟΠΟΥΛΑ: Ο άντρας μου, μπαμπά μου, είναι ο Καραγκιόζης!
ΠΑΣΑΣ: Ο Καραγκιόζης; Ο ουραγκοτάγκος; Αυτός ο ελεεινός; Ο ξυπόλυτος; Ο μυριομπαλωμένος; Ο καμπούρης;
ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗΣ: Τι βρίζεις, ρε αποντικό; Για σταμάτα, μωρέ! Η κόρη σου με διάλεξε για άντρα της! Εγώ θα βρω τον μπελά μου; Δεν θέλω, μωρέ, τέτοια ζωή! Με κάνατε ρεζίλι! Θα πάω να αυτοκτονήσω!
ΒΕΖΥΡΟΠΟΥΛΑ: Έλα εδώ, Καραγκιόζη! Στάσου!
ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗΣ: Αφήστε με! Θα πέσω μες στο πηγάδι! (Φεύγει προς τη μεριά του σαραγιού και βγαίνει από τη σκηνή)
ΒΕΖΥΡΟΠΟΥΛΑ: Μπαμπά μου! Θα πέσει μέσα στο πηγάδι!
ΠΑΣΑΣ: Τρέξε, παιδί μου! Πιάστονε, να μην μου μαγαρίσει το πηγάδι! (Φεύγει μαζί με την Βεζυροπούλα προς τη μεριά του σαραγιού και βγαίνουν μαζί από τη σκηνή, κυνηγώντας τον Καραγκιόζη)
ΜΠΑΡΜΠΑΓΙΩΡΓΟΣ: (Βγαίνει από τη μεριά της παράγκας) Ωωωπ! Ιδώ είμι κι γω! Ρουβόλησα τουν κατήρουφου για τους Γάμους του Καραγκιόζ! Γεια σας, πιδιά, και στα δικά σας! (Κατευθύνεται προς το σαράι. Ο μπερντές παύει να φαίνεται)
ΑΦΗΓΗΤΗΣ: Έχουμε καιρό για γάμους, Μπαρμπαγιώργο!
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου